พระประธานวัดเขาบางยี่สาร สมัยอยุธยา           

           หมู่บ้านหลายแห่งในอดีตนั้น   หากไม่ได้จากเอกสารจดหมายเหตุและวรรณคดีที่เขียนกันไว้ก่อนแล้วก็จะไม่มีโอกาสได้รู้เลยว่า หมู่บ้านที่มีชื่ออยู่นั้นมีบทบาทสำคัญมากมาย  อาทิตย์นี้ขอตามรอยฝรั่งเล่าความหลังเมืองพริบพรี(เพชรบุรี)กับ อาจารย์บุญเตือน ศรีวรพจน์ ผู้อำนวยการสำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร โดยไปตามเส้นทางที่ปรากฏในเอกสาร  คือ  หมู่บ้านเขายี่สาร หรือ บางยี่สาร ในเขต อำเภออัมพวา จังหวัดสมุทรสงคราม ซึ่งมีกลุ่มคนอยู่อาศัยสืบทอดกันมาอย่างต่อเนื่อง เชื่อกันว่าเป็นหมู่บ้านที่อยู่มากว่า๘๐๐ปีแล้วราวต้นสมัยอยุธยาตอนต้นหรือพุทธศตวรรษที่๑๙จากการพบเศียรพระพุทธรูปสุโขทัยที่นี่สำหรับเส้นทางเรือนั้นจากอัมพวาหรือแม่กลองไปตามคลองขุดดอนจัน เข้าคลองบางลี่หรือคลองชุมชนชื่นแล้วออกที่บ้านเขายี่สาร   เขายี่สารเป็นเขาหินปูนขนาดย่อมมีป่าชายเลนโดยรอบ พื้นที่ติดฝั่งทะเลห่างจากทะเลไปทางตะวันตกราว ๕ กิโลเมตร ด้านเหนือและตะวันออกนั้นมีคลองขุดลัดออกแม่กลองที่อัมพวา ไม่ต้องออกทะเล ด้านตะวันตกเป็นป่าชายเลนติดต่อนาข้าวและหมู่บ้าน เช่นบ้านวังมะนาว บ้านบางเค็ม บ้านกล้วย บ้านหนองสิม ด้านใต้มีทางน้ำอ้อมเขาแยกเป็นสองสาย สายหนึ่งคือคลองยี่สารเดิม   พุ่งตรงไปเขาอีโต้ อีกสายหนึ่งเป็นลำคลองเรียกแพรกบางอีทอน หรือแพรกเขมร ไปบ้านลำต้นแพนเชื่อมกับคลองไหหลำไปออกคลองบางตะบูน ในสมัยรัชกาลที่๔นั้น มีการขุดคลองยี่สารลัดไปเชื่อมคลองบางตะบูนออกปากอ่าวตะบูน ซึ่งสามารถข้ามไปแม่กลองหรือปากน้ำเพชรบุรีได้        

บานประตูลายจำหลักสมัยอยุธยา 

              คำว่า " ยี่สาร" นั้นแปลว่าตลาด นัยว่าเพี้ยนมาจากคำว่า บาซาร์ (Barzaar) ในภาษาเปอร์เซีย คำนี้มีมานานแต่สมัยพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ซึ่งมีชื่อ เจ้าฟ้ากรมขุนยี่สารสรณี ซึ่งเป็นชายาของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศ (เจ้าฟ้ากุ้ง) ในพ.ศ.๒๒๓๓สมัยพระเพทราชาอิงเกิลเบิตร์ แกมเฟอร์ เดินทางเรือกำปั่นจากปัดตาเวียไปกรุงศรีอยุธยา ได้กล่าวถึงพ่อค้าคนไทยบอกระยะทางช่วงนครศรีธรรมราชถึงอยุธยาว่า ต้องผ่านชายฝั่งเมืองกุยแถบสามร้อยยอด ผ่านเมืองปราณ ต่อจากนั้นคือชะอำ เหนือเข้าไปคือเมืองเพชรบุรี ผ่านยี่สาร (แต่เขียนอักษรว่า Isanก็คือยี่สารนี่เอง) แม่กลอง ท่าจีน จากนั้นจึงถึงแม่น้ำเจ้าพระยา   บนเขายี่สารมีวัดสร้างในสมัยพระเจ้าเสือเมื่อราว พ.ศ.๒๒๔๖ ต่อมาสมัยรัชกาลที่๔ได้บูรณะ วัดนี้มีอุโบสถแบบอยุธยา มีภาพจิตรกรรมฝาผนังในโบสถ์และวิหารโดยเฉพาะบานประตูวิหารเชื่อว่าเป็นฝีมือช่างอยุธยาตอนปลาย     

ภาพวาดชาวจีนในวัดเขาบางยี่สาร

            จากหลักฐานทางโบราณคดีที่ขุดค้นพบหลักฐานนั้นพบโบราณวัตถุสมัยอยุธยาตอนต้นอยู่หลายชิ้น ซึ่งเก็บรักษาในพิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน    บริเวณเขายี่สารแห่งนี้เดิมเป็นเวิ้งน้ำใหญ่เรียกว่า “อู่เรือสำเภา”สำหรับใช้จอดพักเรือสำเภาขนถ่ายสินค้าลงเรือเล็กเข้าตามคลองต่างๆ จึงทำให้บ้านเขายี่สารเป็นชุมชนทางน้ำสำคัญในการเดินทางระหว่างกรุงศรีอยุธยา-เพชรบุรี โดยผ่านบางกอก แม่กลองไปเพชรบุรี นครศรีธรรมราช และยังเป็นเส้นทางค้าขายออกสู่ทะเลไปยังประเทศต่างๆ เช่น จีน ชวา อินเดีย รวมทั้งเมืองฝรั่งในยุโรปด้วย     

คลองบางยี่สารเส้นทางเรือค้าขายสมัยอยุธยา

           ชุมชนโบราณแห่งนี้มีตำนานที่เล่าสืบกันมาว่า มีชาวจีนสามคนพี่น้องล่องเรือสำเภามาค้าขายในแถบนี้มีจีนเคราเป็นพี่ชายคนโต จีนขาน คนรอง และน้องสุดท้องคือจีนกู่   เมื่อเดินเรือมาถึงบริเวณเขายี่สารซึ่งเดิมอยู่ติดกับทะเล เรือสำเภาได้พุ่งชนหินตีนเขาจน เรือแตก ทำให้สามพี่น้องพลัดพรากจากกัน พี่คนโตนั้นไปอยู่ที่เขาตะเครา จีนขานอยู่เขายี่สาร ส่วนจีนกู่น้องคนสุดท้องพลัดไปอยู่ที่เขาอีโต้   ต่อมาจีนทั้งสามตั้งบ้านเรือนมีลูกหลานเป็นหมู่บ้านสืบต่อมา สำหรับ จีนขานนั้นเก่งกล้าสามารถมากจึงได้รับยกย่องเป็นจีนแสคือพ่อปู่ศรีราชา เป็นที่นับถือโดยทั่วไป     

เตาเผาถ่านไม้โกงกางส่งออก

           หมู่บ้านเขายี่สารในอดีตจนถึงปัจจุบันดำเนินชีวิตแบบเรียบง่ายแล้ว ด้วยอาหารการกินอุดมสมบูรณ์ ด้วยเป็นพื้นที่ริมทะเล  ที่มีป่าโกงกาง กุ้ง หอย ปู ปลา แม้จะไม่มีน้ำจืด มีแต่น้ำกร่อย ก็รู้จักวิธีการเก็บน้ำจืด  ซึ่งมีการเก็บน้ำใส่ตุ่มขนาดใหญ่ ที่น่าจะทำมาจากประเทศจีนตอนใต้หรือเวียดนามตอนเหนือ ดังนั้นชาวบ้านเขายี่สารจึงรู้จักหาน้ำจืดด้วยวิธี“การล่มน้ำ” คือชาวบ้านนำเรือจากหมู่บ้านไปตามคลองไปจนถึงแม่น้ำเพชรบุรีที่ไหลมาลงอ่าวบางตะบูน พอเรือถึงบริเวณน้ำที่ตื้นและใสสะอาดก็จะกดแคมเรือข้างหนึ่งลงให้น้ำเข้าเรือ จนได้น้ำพอจึงบรรทุกน้ำกลับมาขายให้ชาวบ้านชุมชนเขายี่สารนอกจากจะขาดน้ำจืดแล้ว ยุงยังชุมมากเพราะเป็นป่าชายเลน รวมทั้งงูเห่าชุกชุมมาก  สำหรับอาชีพที่ทำสืบดั้งเดิมทั้งชุมชน คือการทำถ่านไม้โกงกาง มีการสร้างเตาเผาขนาดใหญ่เพื่อเผาถ่านและปลูกป่าโกงกางหมุนเวียนเพื่อตัดไม้มาเผาถ่านส่งเมืองหลวง ปัจจุบันเป็นสินค้าส่งออกต่างประเทศ  บ้านเขายี่สารจึงเป็นต้นแบบของวิถีชุมชนคนอยุธยาที่มีการสืบเชื้อสายอย่างต่อเนื่องและติดอยู่พื้นที่ไม่ย้ายถิ่นไปใหน  ติดแม้กระทั่งนิสัยใจคอตามอย่างบรรพบุรุษมาด้วย ไม่เชื่อก็ไปคบหาดูใจกันได้

โบราณวัตถุที่พบในชุมชนบางยี่สาร

วัดเขาบางยี่สาร สร้างในสมัยอยุธยา

วิทยากรของพิพิธภัณฑ์พื้นบ้านบางยี่สาร

ศาลาวัดเขาบางยี่สาร สมัยอยุธยา

ถ้วยชามเบญจรงค์บ้านบางยี่สาร

หอยเบี้ยแทนเงินตราในอดีต