หมอลำเคน ดาเหล่า

ความสนุกในแดนอีสานทุกครั้งไม่เคยขาดเสียงแคนและหมอลำ  ดังเห็นได้จากงานเฉลิมฉลองหมู่บ้านงานเมืองทุกครั้งมีหมอลำขึ้นรำร้องบนเวทีให้สนุกสนานตามคำกลอนสอนคน อาทิตย์นี้ได้ตามรอยวัฒนธรรมสัญจรไปกับดร.อภินันท์ โปษยานนท์ ปลัดกระทรวงวัฒนธรรม ที่ขอนแก่น ซึ่งมีการจัดงานให้หมอลำน้อยใหญ่ตั้งแต่ระดับศิลปินแห่งชาติและหมอลำรุ่นใหม่ที่เดินตามรอยครูออกมาแสดงความรู้สึกที่ดีต่อในหลวง

              การที่การแสดงหมอลำในแดนอีสาน ซึ่งมีรูปแบบของเพลงลาวโบราณเกิดขึ้นในดินแดนอีสานอย่างเพร่หลายนั้น สืบเนื่องมาจากสยามประเทศได้เปิดให้มีการสร้างบ้านแปงเมืองขนานใหญ่ในดินแดนอีสานหรือสยามภาคตะวันออกเมื่อสมัยรัชกาลที่๑ ด้วยผู้คนส่วนหนึ่งอพยพมาจากฝั่งตะวันออกของแม่น้ำโขงตามเพี้ยพญามาสร้างชุมชนเมืองขึ้น ในครั้งนั้นเจ้าจอมแว่น พระสนมชาวเวียงจันทน์ในรัชกาลที่๑ ผู้เป็นธิดาของ เสนอพระ (คือพระนครศรีบริรักษ์ฯเจ้าเมืองรัตนนครหรือขอนแก่นคนแรก) ซึ่งเป็นสนมแต่พ.ส.๒๓๒๒นั้นได้เป็นที่โปรดปรานยิ่งนักต่อมาได้มีบทบาททำให้มีการตั้งเมืองขอนแก่นขึ้น และเป็นผู้มีบทบาทสำคัญที่ทำให้การร้องหมอลำได้รับการฝึกฝนและถ่ายทอดอย่างต่อเนื่องมาจนเต็มดินแดนอีสานถึงทุกวันนี้

หมอลำบันเทิงชาวอีสาน

              ปัจจุบันหมอลำมีลักษณะทำนองของการลำแตกต่างกัน มีการเรียกชื่อเป็น ลำเต้ย ลำกลอน ลำเรื่อง ลำเพลิน ลำซิ่ง เป็นต้นแม้แต่ลำตัดในภาคกลางก็จัดได้ว่าเป็นการร้องกลอนเช่นเดียวกันการเรียก"หมอลำ"หมายถึง ผู้มีความชำนาญการในการ "ลำ"คือการขับร้องเป็นเรื่องหรือบรรยายเล่าเรื่องราวต่าง ๆ ด้วยทำนองเพลงอันไพเราะ ซึ่งส่วนมากเป็นเรื่องจากคำกลอนโบราณ เช่นผาแดง นางไอ่,นกจอกน้อย, ท้าวก่ำกาดำ,ขูลูนางอั้ว, เป็นต้น เรื่องโบราณแต่งไว้เป็นกลอน อีสานเรียกว่า ลำหรือเรื่อง ส่วนใหญ่แต่งเป็นคำกลอน จึงเรียกว่า กลอนลำ  ผู้ชำนาญในการเล่านิทานเรื่องจากคำกลอนนั้นเรียกว่า”หมอลำ"ซึ่งมีการใช้กลอนสั้นและกลอนยาวเป็นหลักแม้ภ่ายหลังจะแตกลูกการร้องออกไปอีกมากมายก็ตาม

ปลัดกระทรวงวัฒนธรรมกับหมอลำแดนอีสาน

             เดิมนั้นหมอลำเกิดจากผู้เฒ่าผู้แก่นักเล่านิทานที่เกี่ยวกับจารีตประเพณีและศีลธรรม โดยเรียก ลูกหลานให้มาชุมนุมกัน แล้วเล่าเป็นเรื่องจากวรรณคดีชาดก เช่น กาฬเกษ สินชัย ภายหลังมีการออกท่าทางรำให้ดูเป็นไปตามเรื่องในท่าทาง พระเอก นางเอก นักรบ เป็นต้น โดยใช้สำเนียงสั้นยาว ใช้เสียงสูงต่ำ ประกอบ และหาเครื่องดนตรีประกอบ เช่น ซุง ซอ ปี่ แคน จนเกิดความสนุกครึกครื้น ผู้แสดง มีทั้งชายและหญิงประกอบกันจนมีรูปแบบเป็นกลอนลำแบบสมบูรณ์ เมื่อมีผู้แสดงเป็นหญิงด้วย การร้องกลอนเกี้ยวพาราสี ชิงดีชิงเด่นยาด (แย่ง) ชู้ยาดผัวกัน ร้องโจทย์ร้องแก้ ประชันขันท้ากัน แม้แต่เรื่องตลกโปกฮาก็แทรกให้สนุกสนานตามสติปัญญาหมอลำจึงถือเป็นภูมิปัญญาของหมอลำอย่างสมบูรณ์แบบ

คำสอนผาแดงนางไอ่ที่นำมาร้องกลอนลำ

                ต่อมาจนหมอลำฝ่ายหญิง ก็มีเครื่อง ดนตรีประกอบจังหวะเพื่อความสนุกสนาน จนกระทั่งเพิ่มผู้แสดงให้มีจำนวนเท่ากับตัวละครทำให้มีพระเอก นางเอก ตัวโกง ตัวตลก เสนา ครบถ้วนบนเวที   การเล่นหมอลำนั้นได้มีการพัฒนามาตามลำดับจากหมอลำโบราณ ของผู้เฒ่าผู้แก่เล่านิทานให้ลูกหลานฟัง ไม่มีท่าทาง และดนตรี ประกอบมาเป็น ลำคู่หรือลำกลอน ที่มีหมอลำชายหญิงสองคนลำสลับกัน มีเครื่องดนตรีประกอบ คือ แคน ลำหมู่ เป็นการลำที่มีผู้แสดงเพิ่มมากขึ้น จนเกือบจะครบตามจำนวนตัวละครที่มีในเรื่อง มีเครื่องดนตรีประกอบเพิ่มขึ้น เช่น พิณ (ซุง หรือ ซึง) กลองมาจนถึงลำซิ่ง ที่นำเอาเครื่องดนตรีสากลมาเข้าร่วมให้จังหวะเหมือนลำเพลิน มีหางเครื่องเหมือนดนตรีลูกทุ่ง กลอนลำสนุกสนานมีจังหวะอันเร้าใจ ทำให้ได้รับความนิยมอย่างรวดเร็ว วันนี้หมอลำเป็นภูมิวัฒนธรรมอีสานที่พูดได้ว่า "หมอลำไม่มีวันตาย จากลมหายใจชาวอีสาน"ได้เลย

คำกลอนโบราณเรื่องผาแดง-นางไอ่

ลีลาปลัดกระทรวงวัฒนธรรมกับหมอลำศิลปินแห่งชาติ

ฉวีวรรณ พันธู ศิลปินแห่งชาติผลงานหมอลำ

หมอลำ ฉวีวรรณ พันธุ ศิลปินแห่งชาติ

หมอลำป.ฉลาดน้อย ศิลปินแห่งชาติ

หมอลำสาวที่ต่องานบทเพลงอีสาน

หมอลำแต่ละถิ่นร่วมกันฝากคำกลอน

เจ้าจอมแว่นผู้เริ่มหมอลำในอีสาน