เมืองสำคัญในอดีตนั้นยังไม่ถูกค้นพบอีกหลายแห่ง โดยเฉพาะเมืองที่เคยรุ่งเรืองอยู่ในสมัยทวารวดี อาทิตย์นี้ขอตามรอยสำนักโบราณคดี กรมศิลปากร ไปหาเมืองเก่าที่ปรากฏในจารึกสมัยสุโขทัยคือ เมืองบางขลัง เมืองนี้อยู่ในอำเภอสวรรคโลก ถูกตั้งเป็นเมืองก่อนการตั้งแคว้นสุโขทัย ซึ่งเป็นเมืองที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ในราวพุทธศตวรรษที่ 12 จากการค้นสำรวจพบว่ามีคูน้ำของความเป็นเมืองโบราณสมัยทวาร วดี มีโบราณสถานที่สร้างจากศิลาแลง พบใบเสมาที่สกัดมาจากหิน พระพุทธรูปจากหินทราย เตาเผาโบราณ มณฑปที่สร้างด้วยศิลาแลง เป็นหลักฐานที่แสดงให้เห็นความเจริญของเมืองบางขลังเมื่อพันปีก่อนเมือง โบราณบางขลังนี้ ตั้งอยู่ริมฝั่งน้ำฝากระดาน หรือลำน้ำแม่มอก ซึ่งมีแหล่งกำเนิดต้นน้ำ มาจากตำบลเวียงมอก อำเภอเถิน จังหวัดลำปาง อยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของประเทศไทย ห่างจากจังหวัดสุโขทัยประมาณ 50 กิโลเมตร ลำน้ำสำคัญสายนี้ได้ไหลมาหล่อเลี้ยงชาวบางขลังมาช้านาน

อาณาเขตเมืองบางขลังนั้นติดต่อกับสถานที่ต่างๆ ดังนี้ ทิศเหนือติดต่อกับเมืองด้ง อยู่ในอำเภอศรีสัชนาลัย ทิศตะวันออก ติดต่อกับเมืองสวรรคโลก อำเภอสวรรคโลก ทิศใต้ติดต่อกับอำเภอศรีสำโรง เมืองสุโขทัย ทิศตะวันตกติดต่อกับวัดใหญ่ชัยมงคล ตำบลบ้านใหม่ไชยมงคล อำเภอทุ่งเสลี่ยม

ในจารึกหลักที่ 2 หรือจารึกวัดศรีชุม กล่าวถึง พ่อขุนผาเมือง จากเมืองราดและ พ่อขุนบางกลางหาว จากเมืองบางยาง ได้ร่วมกันนำกำลังคนไทยเข้าขับไล่ขอมสบาดโขลญลำพงออกไปจากเมืองสุโขทัยและมี ข้อความตอนหนึ่งได้กล่าวถึงเมืองบางขลัง ในด้านที่ 1 บรรทัดที่ 23-24 ว่า “...พลพ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด พาพลมา พ่อขุนผาเมืองผดาจกันและกัน พ่อขุนบางกลางหาวได้เมืองศรีสัชนาลัย...พ่อขุนผาเมืองเจ้าเมืองราดเอาพลมา...ตบกันที่เมืองขลง ได้เวนบางขลงแก่พ่อขุนผาเมือง แล้วพ่อขุนผาเมืองได้เอาพลเมือ...ม้อเมืองราด เมืองสคา....” เมืองขลง-บางขลงในจารึกนี้คือ เมืองบางขลัง ที่เคยมีอยู่แต่ครั้งทวารวดี ส่วนจะร้างไปเมื่อใดไม่มีหลักฐานแน่ชัด แต่เมื่อพิจารณาจากสถานที่ตั้งเมืองบางขลัง ซึ่งอยู่ระหว่างเมืองศรีสัชนาลัย กับเมืองสุโขทัยนั้น ปรากฏว่าอยู่ทางด้านทิศตะวันตกของเมืองสวรรคโลกเก่า ที่อยู่ริมแม่น้ำยม ด้านตะวันตกของเมืองบางขลังถูกโอบล้อมด้วยเทือกเขาเล็กๆ ที่ชาวบ้านเรียกกันว่าเทือกเขาเดื่อ หรือเขาวงเดื่อ ที่แห่งนี้พบบ่อศิลาแลง และโบราณสถานอยู่แล้ว ทำให้เชื่อว่า บางขลังแห่งนี้น่าจะมีบทบาทสำคัญในฐานะเมืองหน้าด่าน หรือเมืองสำคัญในการสู้รบของเมืองสวรรคโลกเก่า และเมืองศรีสัชนาลัย มีหน้าที่ป้องกันและทำศึกกับเมืองต่างๆ ของชาวล้านนา โบราณวัตถุที่ทำให้เมืองบางขลังเป็นที่รู้จักกันในสมัยหลังนั้นน่าจะมาจาก การพบพระเครื่อง “กรุบางขลัง” ในบริเวณโบราณสถานของเมืองนี้

นอกจากนี้ ยังมีความปรากฏในจารึกสุโขทัย หลักที่ 2 วัดศรีชุม ด้านที่ 2 บรรทัดที่ 8 บรรยายว่า สมเด็จพระศรีศรัทธาราชจุฬามุนี เสด็จออกบวชแล้วจาริกแสวงบุญไปยังปูชนียสถานต่าง ๆ โดยเริ่มต้นจากเมืองสุโขทัย ไปเมืองบางขลัง แล้วถึงเมืองศรีสัชนาลัย ซึ่งเป็นหลักฐานที่แสดงให้เห็นว่า เมืองโบราณบางขลังอยู่ริมถนนพระร่วงระหว่างสุโขทัยและเมืองศรีสัชนาลัย ส่วนความสำคัญของเมืองนี้ในจารึกสุโขทัย หลักที่ 3 ด้านที่ 2 บรรทัดที่ 22 มีความปรากฏว่า “หลังจากสมัยพ่อขุนรามคำแหงแล้ว เจ้าเมืองต่างตั้งตนเป็น อิสระ รวมทั้งเมืองบางขลังด้วย จารึกนั้นว่า “เมืองบางฉลังหาเป็นขุนหนึ่ง” ต่อมาพระมหาสุมนเถร เจ้าอาวาสวัดสวนดอกหรือวัดบุบผาราม เมืองเชียงใหม่ ได้พบพระธาตุที่โบราณสถานเมืองบางขลังและได้แบ่งพระธาตุส่วนหนึ่งบรรจุไว้ ที่วัดสวนดอก ในจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามที่สร้างเมื่อครั้งรัชกาลที่ 3 มีความระบุว่า เมืองสวรรคโลก มีเมืองทุ่งยั้ง เมืองบางขลัง เป็นเมืองขึ้นอยู่ในความปกครอง” เมืองบางขลังจึงปรากฏชื่ออยู่ทุกยุคสมัยแม้กระทั่งซึ่งมีตำแหน่งเจ้าเมือง ชื่อพระบางขลังอยู่ นี่คือบางขลัง ภูมิเมืองด่านสำคัญของเมืองสวรรคโลกเก่า

กำแพงที่ใช้ศิลาแลงวางเรียงกัน

ผังเมืองบางขลังรูปแบบสมัยทวารวดี

โบราณสถานที่วัดไชยมงคล

ประตูและกำแพงศิลาแลง

เตาเผาในอดีตที่วัดโบสถ์

มณฑปที่วัดโบสถ์

เสาศิลาแลงที่ใช้ทำกำแพง