งานบุญประเพณีใหญ่งานหนึ่งของชาวอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย คืองานแห่ผีตาโขน ที่คนในชุมชนเรียกว่างานบุญผะเหวด (หรือบุญพระเวส คือพระเวสสันดร) บ้างก็เรียกงานบุญหลวง (หลวงคือใหญ่) งานนี้จะมีในช่วงเดือนเจ็ด เดือนแปด ตามหลักจันทรคติ ซึ่งก็เป็นช่วงก่อนเข้าพรรษาและงานนี้ก็ยังเกี่ยวข้องกับพระธาตุศรีสองรักที่อำเภอด่านซ้ายด้วย เพราะพระธาตุศรีสองรักคือพระธาตุสำคัญของด่านซ้าย และยังเป็นพระธาตุที่ชาวลาวเคารพศรัทธามาเป็นเวลาช้านาน

ตามคำบอกเล่าของผู้เฒ่าผู้แก่บอกต่อๆกันมาว่า ผีตาโขน หรือผีตามคน มีมาตั้งแต่ครั้งสมัยพระเวสสันดรและพระนางมัทรี พร้อมทั้งกัณหา ชาลี จะเดินทางกลับสู่พระนครสีพี หลังจากทั้งหมดทรงออกจากพระนครไปอยู่ในป่าหลายปี ในวันที่ทั้งหมดเสด็จกลับพระนคร เมื่อบรรดาผี และฝูงสัตว์รู้ข่าวก็พากันตามไปส่งเสด็จด้วยความอาลัยรัก แต่ทว่าผีได้จำแลงกายให้คล้ายคนดังนั้นจึงมีคำเรียกว่า ผีตามคน โดยจำแลงกายไปอยู่กับชาวบ้านและชาวป่าที่ร่วมกันจัดขบวนส่งเสด็จพระเวสสันดร

ผีตาโขนที่ด่านซ้ายมีความน่าสนใจตรงที่ถือเป็นการละเล่นและเป็นประเพณีพื้นบ้านของด่านซ้าย โดยผู้เล่น ซึ่งส่วนใหญ่เป็นผู้ชาย จะแต่งกายด้วยเสื้อผ้ามีสีสันฉูดฉาดแล้วทำเสื้อผ้าให้ดูเสมือนขาดกระรุ่งกระริ่ง แต่ทว่าแฝงศิลปะไว้อย่างน่าสนใจ แล้วสวมหน้ากากที่ดูแล้วไม่น่ากลัว แม้จะดูเป็นหน้าของปีศาจ แต่เป็นปีศาจที่สนุกสนาน ร่าเริง เป็นมิตร โดยหน้ากากของผีตาโขนจะทำจากวัสดุหลากหลาย เช่น กาบใบมะพร้าว หวดนึ่งข้าวเหนียว โดยนำสองอย่างมาผสมผสานกันแล้วลงเขียนลวดลายลงสีสวยงาม แต่คนแก่เล่าให้ฟังว่าสมัยก่อนหน้ากากผีตาโขนจะน่ากลัวกว่าสมัยนี้ เพราะจะใช้เขม่าดินหม้อสีดำทาลงไปบนหวด แล้วทำจมูกยาวๆติดไว้บนหวด แต่สมัยหลังๆ นี้ไม่ทำหน้ากากให้ดูหน้ากลัว แต่ทำให้เกิดความสนุกสนานในขบวนผีตาโขนมากกว่า โดยมีเสียงเพลงทั้งเพลงพื้นบ้านและเพลงสมัยใหม่เปิดประกอบ ทำให้คนที่เล่นเป็นผีตาโขนก็สนุก ส่วนคนไปร่วมชมขบวนก็สนุกสนานไปด้วยกัน 

ตามประเพณีจะทำผีตาโขนใหญ่และผีตาโขนเล็กไว้ตามบ้านและชุมชน โดยทำเป็นหุ่นผีขนาดใหญ่ เพศชายและหญิง และตั้งไว้ในชุมชนเพื่อขอให้ชุมชนปลอดภัย ปลอดโรคร้ายการทำโครงร่างผีตาโขนใหญ่ต้องผ่านกระบวนการไหว้ครูด้วย เพื่อสิริมงคลและเพื่อความผาสุกของคนในหมู่บ้าน และเพื่อขอขมาต่อสิ่งที่มองไม่เห็นและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ตามความเชื่อ ลักษณะเด่นของผีตาโขนใหญ่คือ ผีเพศชายจะมีอวัยวะเพศชายประกอบ ส่วนของเพศหญิงก็มีอวัยวะเพศหญิงประกอบ โดยหุ่นผีตาโขนใหญ่จะมีคนอยู่ภายในโครงไม้ไผ่ แล้วสามารถเคลื่อนไหวได้ ซึ่งเรียกว่าการเชิดผีตาโขน 

ส่วนผีตาโขนเล็ก ก็ทำขนาดเล็กลงมา โดยปัจจุบันจะใช้คนแต่งกายเป็นผีตาโขนแล้วร่วมเดินหรือแสดงในขบวนอย่างสนุกสนาน สิ่งสำคัญที่จะเห็นในขบวนผีตาโขนคือ หมากกะแหล่ง ซึ่งมีรูปร่างคล้ายกระดิ่งผูกคอวัวและควาย ทำเป็นรูปร่างสี่เหลี่ยมแบนแล้วนำไปห้อยที่บั้นเอวของผู้แสดง รวมถึงมีดาบหรือง้าว แต่ด้ามจะทำเป็นรูปอวัยวะเพศชาย และมีไม้ไผ่ปล่องยาวๆ ที่เรียกว่าไม้เฮี้ย ใช้กระทุ้งลงบนพื้นขณะเดินในขบวนเพื่อเป็นเครื่องให้จังหวะ นอกจากนี้ยังมีช้าง ม้า วัว ควายตาโขนด้วย เพื่อให้ดูว่าขบวนผีตาโขนมีสัตว์ต่างๆ เข้าร่วมในการแห่ไปพร้อมๆ กัน

ในสมัยโบราณนั้น คนที่จะแต่งตัวเป็นผีตาโขนได้ ต้องเป็นผู้ชายสูงอายุเท่านั้นไม่อนุญาตให้เด็กๆ หรือคนวัยรุ่นหนุ่มสาวแต่งกายเป็นผีตาโขน เพราะเชื่อว่าจะผิดจารีตประเพณี และจะทำให้เกิดความไม่ดีกับเด็กและวัยรุ่น แต่ปัจจุบันความเชื่อดังกล่าวหมดไปแล้ว จึงเห็นว่ามีแต่เด็กและวัยรุ่นสวมชุดผีตาโขนร่วมขบวนกันอย่างครึกครื้น

ปัจจุบันมีการแห่ผีตาโขนที่วัดโพนชัย และวัดต่างๆ ในอำเภอด่านซ้าย โดยผีตาโขนได้กลายเป็นเทศกาลงานบุญสำคัญของด่านซ้าย และกลายเป็นงานประจำท้องถิ่นที่คนทั่วประเทศไทยรู้จักเป็นอย่างดี แล้วก็เป็นงานหนึ่งที่ชาวต่างชาติที่สนใจงานนี้เข้าร่วมชมเป็นประจำทุกปี 

หากคุณสนใจร่วมซึมซับและสัมผัสขนบธรรมเนียมประเพณีท้องถิ่นในดินแดนต่างๆ ของไทย โปรดร่วมทริปไปกับMr.Flower ติดต่อได้ที่ 091-7233615