ทำความรู้จักพิบัติภัยแผ่นดินไหว :  ความเสี่ยงของจังหวัดกาญจนบุรี กับ ดร. ปริญญา พุทธาภิบาล นักธรณีศาสตร์  มหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตกาญจนบุรี

18 ม.ค.62 ดร.ปริญญา พุทธาภิบาล  นักธรณีศาสตร์  มหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตกาญจนบุรี กล่าวว่า ข่าวแผ่นดินไหวขนาดความรุนแรง 4.9 (แมกนิจูด) เมื่อวันอาทิตย์ที่ 30 ธันวาคม 2561 เวลา 22.39 นาฬิกา จากกรมอุตุนิยมวิทยา โดยมีจุดเหนือศูนย์แผ่นดินไหวอยู่บริเวณอำเภอศรีสวัสดิ์ จังหวัดกาญจนบุรี ความลึกเพียงประมาณ 2 กิโลเมตรจากผิวดิน ณ ตำแหน่งที่เส้นละติจูด 14..9372 องศาเหนือ และเส้นลองติจูด 99.1370 องศาตะวันออก ห่างจากเขื่อนวชิราลงกรณไปทางตะวันออกประมาณ 59.88 กิโลเมตร ระดับค่าอัตราเร่ง (g) สูงสุดบริเวณเขื่อนวชิราลงกรณ มีค่าเท่ากับ 0.01860 g และได้มีรายงานการเกิดแผ่นดินไหวตาม หรืออาฟเตอร์ช็อก 2 ครั้ง  ในวันจันทร์ที่ 31 ธันวาคม  2561 เวลา 00.01 และ 05.02 นาฬิกา ขนาด 1.6 และ 3.0 แมกนิจูด ตามลำดับ

นอกจากนั้น ยังเกิดแผ่นดินไหวขนาดความรุนแรง 3.3 (แมกนิจูด) มีจุดเหนือศูนย์แผ่นดินไหวอยู่ บริเวณใกล้เคียง ที่ ความลึก  5.9  กิโลเมตร  อนึ่ง บริเวณดังกล่าว เป็นพื้นที่ ๆ เคยเกิดแผ่นดินไหวเมื่อวันที่  15 เมษายน 2526 เกิดแผ่นดินไหวขนาด 5.3 และ วันที่ 22 เมษายน 2526  สองครั้ง ขนาด 5.9  และขนาด 5.2 (แมกนิจูด) ไม่รวมอาฟเตอร์ช็อก  และล่าสุดเมื่อเวลา 17.48 น.ของวันที่ 17 ม.ค.ที่ผ่านมา เกิดแผ่นดินไหวขึ้นอีกครั้งหนึ่งที่บริเวณ อ.ศรีสวัสดิ์ จ.กาญจนบุรี ขนาด  2.1 แมกนิจูด ลึกจากผิวดิน 1 กม. Latitude (องศา) 14.9000 Longitude (องศา) 99.2200 ห่างจากเขื่อนศรีนครินทร์ ไปทางทิศเหนือ 55.59 ก.ม.ไม่มีรายงานความเสียหายรวมทั้งประชาชนไม่รับรู้ถึงแรงสั่นสะเทือน

น่าดีใจ ที่หน่วยงานที่เกี่ยวข้อง  สื่อมวลชน สังคมและประชาชนทั่วไป ได้ให้ความสนใจ  และติดตามข่าวสาร รวมถึงการวิพากษ์วิจารณ์ ในแง่มุมต่าง ๆ บนข้อเท็จจริงและฐานข้อมูลที่จำกัด   โชคดีที่สังคมไทยมีภูมิคุ้มกันมากพอ จึงไม่ได้สร้างความกังวลและตื่นตระหนกแก่สังคมมากนัก  บางคนถามผมว่า  แผ่นดินไหวที่เมืองกาญจนบุรี เกิดถี่ขึ้นไหม ?  แล้วเราจะทำอย่างไรกันดี ??  ช่วยวิเคราะห์ให้ฟังหน่อย 

ผมโชคดีที่ได้มีโอกาสร่วมเดินทางไปศึกษาจุดเหนือศูนย์กลางแผ่นดินไหวข้างต้น โดยทางเรือ กับคณะทีมงานของนายช่างสุวิทย์ โคสุวรรณ นำโดยคุณเอกชัย แก้วมาตย์ จากกรมทรัพยากรธรณี และนายช่างอนนท์ โรจน์ณรงค์  ฝ่ายความปลอดภัยของเขื่อน กฟผ. และทีมงานของเขื่อนศรีนครินทร์

โดยเข้าไปสำรวจพื้นที่จุดเกิดเหตุแผ่นดินไหว และพื้นที่รอบ ๆโดยทางเรือ  เมื่อวันศุกร์ที่ 4 มกราคม 2562  ในช่วงสั้น ๆ  เพื่อร่วมประเมินความเสียหาย ผลกระทบ จากเหตุการณ์ข้างต้น  ที่อาจส่งผลต่ออาคาร สิ่งปลูกสร้าง บ้านเรือนที่อยู่อาศัยหรือ พื้นที่ภูมิประเทศ  จุดเหนือศูนย์แผ่นดินไหว อยู่ที่พิกัด 151/473 ในแผนที่ภูมิประเทศ มาตราส่วน 1:50,000 ลำดับชุด L7018 ระวาง บ้านปลายนาสวน  (4838 IV)

ซึ่งเป็นส่วนปลายด้านใต้ของแขนงหนึ่ง ของโซนรอยเลื่อนศรีสวัสดิ์ที่วางตัวพาดในแนวตะวันตกเฉียงเหนือ-ตะวันออกเฉียงใต้  ความยาวของรอยเลื่อนนี้ประมาณ 9-10 กิโลเมตร อยู่ห่างออกไปทางทิศเหนือของสันเขื่อนศรีนครินทร์ประมาณ 55 กิโลเมตร 

ชาวแพในระแวกนั้นซึ่งมีประมาณยี่สิบครอบครัวเศษ รับรู้และรู้สึกถึงการเกิดแผ่นดินไหว และได้ยินเสียงดังคล้ายระเบิดในช่วงเวลาดังกล่าว ไม่พบความเสียหายที่เกิดกับเรือนแพ  อาคารกุฏิสงฆ์  และอุโบสถสแตนเลส ที่อยู่ใกล้ริมน้ำ  เมื่อประเมินเบื้องต้นจากทิศทางการวางตัว และขนาดความยาวของรอยเลื่อน แขนงแนวนี้ คงไม่สามารถทำให้เกิดแผ่นดินไหวขนาดใหญ่ที่จะสร้างความเสียหายในวงกว้างได้

กาญจนบุรี กับความเสี่ยงต่อพิบัติภัยแผ่นดินไหว เหตุการณ์แผ่นดินไหวขนาดใหญ่  9.2 แมกนิจูด เมื่อวันที่ 26 ธันวาคม 2547 ที่มีศูนย์กลางการเกิดใต้ทะเล บริเวณตอนเหนือของเกาะสุมาตรา ได้สร้างผลกระทบไม่น้อยต่อชุมชนในเขตจังหวัดกาญจนบุรี กล่าวคือมีอาคารเรียนหลายหลังของโรงเรียนบ้านดินโส (รูปที่ 1) และโรงเรียนบ้านหินดาด (รูปที่ 2) รวมทั้งบ้านเรือนของราษฎรในระแวกนั้นอีกจำนวนหนึ่งในเขตพื้นที่อำเภอทองผาภูมิ จังหวัดกาญจนบุรีได้รับความเสียหายแตกร้าว น้ำในบ่อน้ำร้อนบ้านหินดาด ในเขตอำเภอทองผาภูมิ  มีอุณหภูมิและความขุ่นเพิ่มขึ้นมาก และยังมีการเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิของน้ำในบ่อน้ำชาวบ้านเขาหลาว ตำบลวังมะนาว อำเภอปากท่อ จังหวัดราชบุรี ซึ่งเป็นรอยต่อเนื่องส่วนปลายด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ของแนวรอยเลื่อนเจดีย์สามองค์ นอกจากนี้ยังมีการกล่าวถึงการเกิดเปลี่ยนแปลงของระบบน้ำบาดาลในพื้นที่เขตอำเภอไทรโยค จังหวัดกาญจนบุรี จากเหตุการณ์แผ่นดินไหวครั้งนี้ด้วย เนื่องจากพื้นที่ดังกล่าวอยู่ในบริเวณรอยเลื่อนมีพลังเจดีย์สามองค์

มหาวิทยาลัยมหิดล ตระหนักถึงผลกระทบที่อาจเกิดจากรอยเลื่อนมีพลังในบริเวณดังกล่าว จึงได้สนับสนุนงบประมาณให้สาขาธรณีศาสตร์  มหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตกาญจนบุรี ทำการศึกษาวิจัยรอยเลื่อนมีพลังในพื้นที่จังหวัดกาญจนบุรีและบริเวณใกล้เคียง เป็นเวลาต่อเนื่องในปีพ.ศ. 2550-2552 รวม 3 ปี

โดยมีภารกิจในศึกษาวิจัยเชิงพื้นในประเด็นดังกล่าว และสาขาฯได้ดำเนินการติดตามต่อเนื่องเป็นระยะๆ ถึงปัจจุบัน  ในสี่หัวข้อหลักคือ  1.) การศึกษาแผ่นดินไหวในอดีตโดยการขุดร่องสำรวจทางธรณีวิทยา 2.) การตรวจวัดหาอัตราการเคลื่อนตัวของแผ่นดินสองฝั่งรอยเลื่อนศรีสวัสดิ์และเจดีย์สามองค์  โดยใช้เครื่องวัดพิกัด  จี พี เอส ความแม่นยำสูง  3) การติดตามตรวจวัดการเปลี่ยนแปลงน้ำพุร้อน น้ำบาดาลตามแนวรอยเลื่อน  และ 4) การเฝ้าสังเกตการณ์พฤติกรรมสัตว์

ผลการศึกษาวิจัยได้สรุปไว้ดังนี้  แผ่นดินไหวในอดีต ทั้งที่ดำเนินการเองและข้อมูลจากผลการดำเนินการโดยกรมทรัพยากรธรณีและส่วนอื่น ๆ พบว่า กลุ่มแผ่นดินไหวในอดีตของพื้นที่มีอายุค่อนข้างมาก อาจแบ่งได้เป็นสามกลุ่ม คือ กลุ่มแรกเกิดมากในช่วง 438,000 ปี – 1800,00 ปีที่แล้ว  กลุ่มที่สอง ช่วง 70,000 ปี-22,200 ปีที่แล้ว และกลุ่มที่สามช่วง 90,000 ปี –2,000 ปีที่แล้ว  โดยมีขนาดความรุนแรง 6.2, 6.4 และ 6.8 (แมกนิจูด)  ตามลำดับ

ซึ่งอาจแปลความหมายได้ว่า การที่จะเกิดแผ่นดินไหวขนาดค่อนข้างรุนแรงในพื้นที่ ต้องใช้เวลาสะสมพลังงานเป็นเวลานานมาก สอดคล้องกับ (1) ข้อมูลการตรวจวัดหาอัตราการเคลื่อนตัวของแผ่นดินสองฝั่งรอยเลื่อนศรีสวัสดิ์และเจดีย์สามองค์ ที่พบว่ามีความแตกต่างกันน้อยมากระดับมิลลิเมตร ซึ่งใกล้เคียงกับความคลาดเคลื่อนของเครื่องมือ

(2) ข้อมูลแสดงอัตราการเคลื่อนตัวของแผ่นดิน ณ. จุดวัดค่าพิกัดดาวเทียม เป็นมิลลิเมตรต่อปี โดย วิธี SEAMERGES GPS  (Simon, et al., 2007)  ซึ่งพบว่า พื้นที่ภาคเหนือ และบริเวณแหลมไทยการเคลื่อนอยู่ระหว่าง 2  มิลลิเมตรต่อปี และ 2-3  มิลลิเมตรต่อปีตามลำดับ 

ส่วนบริเวณพื้นที่ภาคกลางและภาคตะวันตก การเคลื่อนตัวอยู่ที่ ประมาณ 1  มิลลิเมตรต่อปี (รูปที่ 3)  และข้อมูลแสดงการเคลื่อนที่ของแผ่นดินย่านหิมาลัยและข้างเคียง โดย Tectonics Observatory at Caltech แห่งประเทศสหรัฐอเมริกา แสดงให้เห็นชัดเจนว่า ขณะที่อนุทวีปอินเดียยังคงถูกดันให้เคลื่อนไปทางทิศเหนือเฉียงตะวันออก ในอัตราประมาณ 3.5 เซนติเมตรต่อปี บริเวณตะวันตกและภาคกลางของไทยมีการเคลื่อนในระดับมิลลิเมตรต่อปีไปทางตะวันออก ส่วนภาคเหนือและแหลมไทยมีอัตราและทิศทางการเคลื่อนที่ซับซ้อนมากน้อยตามลำดับ ดาวน้ำเงินเป็นตำแหน่งที่เกิดแผ่นดินไหวขนาด 7.8 แมกนิจูด ที่เมืองเสฉวนเมื่อปี ค.ศ. 2551

ผลการติดตามตรวจวัดการเปลี่ยนแปลงน้ำพุร้อน น้ำบาดาล ตามแนวรอยเลื่อนศรีสวัสดิ์และเจดีย์สามองค์  ได้แก่ ระดับน้ำ อุณหภูมิ ค่าความเป็นกรดเบส และสมบัติทางกายภาพอื่นๆ ของบ่อบาดาล และบ่อน้ำผิวดินสังเกตการณ์ จำนวน 6 สถานี  ตลอดระยะเวลาโครงการฯ และต่อมาอีกหลายปี  ไม่พบค่าที่แสดงการเปลี่ยนแปลงอย่างมีนัยสำคัญ อย่างไรก็ตาม จากการศึกษาข้อมูลแหล่งน้ำพุร้อนในประเทศไทยจำนวนกว่า 90 แห่ง ซึ่งส่วนใหญ่อยู่ในพื้นที่ภาคเหนือ ภาคกลาง ภาคตะวันตก และภาคใต้  แหล่งน้ำพุร้อนข้างต้นทั้งหมดเกิดในบริเวณแนวรอยเลื่อนมีพลัง หรือมีความสัมพันธ์กับรอยเลื่อนมีพลังโดยตรง

ซึ่งความร้อนใต้พิภพเคลื่อนขึ้นมาตามรอยแตกนั้นๆจากระดับลึก   ข้อมูลเกี่ยวกับอุณหภูมิของน้ำพุร้อนที่ผิวดินในแต่ละภูมิภาคจากกรมทรัพยากรธรณี ได้แสดงความแตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญ กล่าวคือ อุณหภูมิของน้ำพุร้อนส่วนใหญ่ในแหล่งภาคเหนือ และภาคใต้คือ  80-100  องศาเซลเซียส และ 60-79  องศาเซลเซียส ตามลำดับ ส่วนอุณหภูมิของน้ำพุร้อนในแหล่งภาคกลางและภาคตะวันตก  ต่ำกว่ามากเพียง 37-59  องศาเซลเซียส  (รูปที่ ๕) 

เมื่อพิจารณาร่วมกับข้อมูลความถี่และความรุนแรงของการเกิดแผ่นดินไหว โดยเฉพาะพื้นที่ภาคเหนือ ลักษณะอุณหภูมิของน้ำพุร้อนที่ปรากฏแตกต่างเช่นนี้ สะท้อนให้เห็นชัดเจน ว่า รอยเลื่อนมีพลังซึ่งสัมพันธ์กับการเกิดน้ำพุร้อนใน ภาคเหนือ และภาคใต้ มีการขยับตัวหรือไหวตัวของแผ่นดิน คือเกิดแผ่นดินไหวบ่อยกว่า และหรือรุนแรงกว่า รอยเลื่อนมีพลังที่รองรับอยู่ใต้น้ำพุร้อน ในพื้นที่ภาคตะวันตกและภาคกลางของประเทศ

นอกจากนั้น  จากการศึกษาวิเคราะห์แนวการวางตัวของแหล่งน้ำพุร้อนตามแนวรอยเลื่อนเจดีย์สามองค์ และตำแหน่งที่ปรากฏความร้อนสูงผิดปรกติใต้พิภพในอ่าวไทย ยังพบว่าแนวการวางตัวของรอยเลื่อนเจดีย์สามองค์พาดผ่านบ้านเขาหลาว อำเภอปากท่อ จังหวัดราชบุรี ก่อนลงอ่าวไทยและจุดแรกที่ต่อเนื่องยาวลงไปในอ่าวไทยนั้น มีลักษณะเหลื่อมกันกับแนวจุดอื่น ๆ ที่อยู่ถัดลงไป  ลักษณะเช่นนี้ชี้ชัดว่า ส่วนปลายของรอยเลื่อนเจดีย์สามองค์ในอ่าวไทย ถูกตัดผ่านด้วยรอยเลื่อนระนองที่วางตัวในแนวตะวันออกเฉียงเหนือ – ตะวันตกเฉียงใต้  (รูปที่ ๖)   โครงสร้างทางธรณีวิทยาข้างต้น เป็นตัวกำหนดให้รอยเลื่อนเจดีย์สามองค์ไม่สามารถเคลื่อนตัวในแนวราบได้อย่างอิสระ

รอยเลื่อนสะกาย (Sagaing Fault) เป็นคุณต่อเขตทวาย และภาคตะวันตกของไทย รอยเลื่อนสะกายเป็นรอยเลื่อนเหลื่อมขวา (Right Lateral Fault) วางตัวในแนวประมาณ เหนือ – ใต้ ในทะเลอันดามัน อยู่ประมาณกึ่งกลางระหว่างแนวตะเข็บที่เกิดจากการมุดตัวของแผ่นธรณีอินเดียใต้แผ่นธรณียูเรเซีย และเทือกเขาตะนาวศรี  โดยรอยเลื่อนสะกายและแนวตะเข็บฯอยู่ห่างจากจังหวัดกาญจนบุรีไปทางทิศตะวันตกประมาณ 250-300 กิโลเมตร และ 550-600 กิโลเมตร ตามลำดับ

แผ่นดินไหวรุนแรงและรุนแรงมากๆขนาด 7-9  แมกนิจูด ส่วนใหญ่จึงเกิดบริเวณระหว่างแนวตะเข็บดังกล่าวและรอยเลื่อนสะกาย  หรือบริเวณซีกตะวันตกของรอยเลื่อนสะกาย โดยเฉพาะส่วนที่อยู่ติดกับเขตทวายในเมียนมา  (รูปที่ ๗ & ๘)  เนื่องจากระนาบรอยเลื่อนสะกาย (Sagaing fault plane) ในบริเวณนั้นเอียงเทไปทางทิศตะวันตก คลื่นแผ่นดินไหวจากจุดศูนย์กลางแผ่นดินไหวที่เกิดขึ้นเฉพาะในซีกตะวันตกของรอยเลื่อนสะกาย จึงถูกลดทอนความรุนแรงและถูกเบี่ยงเบนไปมาก ก่อนข้ามโซนรอยเลื่อนสะกายเข้าสู่เขตทวาย และประเทศไทย  

ระนาบรอยเลื่อนสะกาย (Sagaing fault plane) ส่วนเหนือของอ่าวเมาะตะมะ ได้ถูกเปลี่ยนความลาดเอียงให้อยู่ในแนวดิ่ง รายงานการเกิดแผ่นดินไหวรุนแรงในประเทศเมียนมาได้จากบันทึกการซ่อมเจดีย์เมืองพุกาม  จำนวน 34 ครั้ง (ช่วง 2127 ปี ระหว่าง 197 ก่อน ค.ศ.–ค.ศ.1930)  จากเมืองมัณฑะเลย์ เขาสกาย และอินวา  จำนวน 19 ครั้ง (ช่วง527 ปี ระหว่าง  ค.ศ. 1429-1956) และจากเครื่องบันทึกแผ่นดินไหวตั้งแต่ปี ค.ศ.1906 จำนวน 18ครั้ง (ช่วง 97 ปี ระหว่าง  ค.ศ. 1906-2003) 

เห็นได้ชัดเจนว่า ส่วนต่อของรอยเลื่อนสะกายในแผ่นดิน ได้ก่อให้เกิดพื้นที่เสี่ยงภัยแผ่นดินไหวสูงสุดในเมียนมา อย่างกว้างขวาง โดยได้จัดให้เขตทวายที่อยู่ติดกับกาญจนบุรีไปทางตะวันตกเป็นพื้นที่ๆมีความเสี่ยงต่อพิบัติภัยแผ่นดินไหวต่ำสุดของประเทศ  หรือ Seismic low zone คือ zone I (รูปที่ ๙)

สรุป : ความตั้งใจในการนำเสนอข้อมูลทั้งหมดข้างต้น ไม่ได้มีความประสงค์ที่จะเชิญชวนให้ท่านเชื่อ แต่ประสงค์ให้ท่านได้พิจารณาไตรตรองตามหลักกาลามสูตร   ในส่วนของผมแล้ว  ขอสรุปว่า สำหรับประเทศไทย  ภาคเหนือ ภาคใต้ ภาคตะวันตก และภาคกลาง มีความเสี่ยงต่อพิบัติภัยแผ่นดินไหวน้อยลงเป็นลำดับ และในส่วนของกรุงเทพมหานครและปริมณฑลนั้น ข้อน่าห่วงใยคือ ชั้นดินอ่อนหนาที่เรียกว่าชั้นดินกรุงเทพ ซึ่งเกิดจากสะสมตะกอนดินเลนบริเวณชายฝั่งทะเลในช่วงประมาณ 6,000 ถึง ประมาณ 1,000 ปีที่แล้ว  ซึ่งชายฝั่งทะเลโบราณนี้ทอดยาวถึงปทุมธานี อยุธยา และดอนตูม บางเลน จังหวัดนครปฐม ในด้านตะวันตก  รวมถึงชั้นตะกอนน้ำพาที่ปิดทับ อาจขยายคลื่นพื้นผิวที่เกิดขึ้น

หมายเหตุ : กรมโยธาธิการและผังเมือง ดำเนินการออกกฎกระทรวงกำหนดการรับน้ำหนักความต้านทาน คงทนของอาคารและพื้นดินที่รับรองอาคารในการต้านทานแรงสั่นสะเทือนของแผ่นดินไหว พ.ศ. 2550 ออกตามความในพระราชบัญญัติควบคุมอาคาร พ.ศ. 2522 ซึ่งเป็นกฎหมายที่บังคับให้การก่อสร้างอาคาร บางประเภทที่อยู่ในพื้นที่เสี่ยงภัยแผ่นดินไหวต้องออกแบบและก่อสร้างให้สามารถต้านทานแรงสั่นสะเทือน จากแผ่นดินไหวได้

ขอบคุณข้อมูล-ภาพ : ดร.ปริญญา พุทธาภิบาล