1.สำหรับเรื่องการศึกษาในภาวะวิกฤติไวรัสโควิด-19 ทุกคนในสังคมต่างเห็นตรงกันว่า “การสอนออนไลน์” เป็นกระบวนการที่น่าสนใจในตอนนี้ ไม่ว่าจะนำมาใช้ในระดับชั้นการศึกษาใดก็ตาม แน่นอนว่า ส่วนหนึ่งมาจากมาตรการการเว้นระยะห่าง แต่ก็ปฏิเสธไม่ได้ว่า นี่เป็นสัญญาณสำคัญสำหรับระบบการศึกษาในปัจจุบันที่กำลังถูกแทนที่ (Disruption) ด้วย “ระบบการศึกษาแบบใหม่” บนฐานของความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีและการสื่อสารที่สามารถทำให้การศึกษาเคลื่อนที่ไปได้ในทุกสถานที่ ทุกเวลา และทุกเงื่อนไขของสภาพแวดล้อม

ในบทความนี้ ผมจึงอยากชวนมาตกผลึกร่วมกันเกี่ยวกับการเรียนการสอนออนไลน์ ที่ผมต้องขอขีดเส้นใต้ตรงนี้ไว้ก่อนว่า เป็นแค่กระบวนการหนึ่งของระบบการศึกษาใหม่เท่านั้น (โอกาสต่อไปค่อยมาขยายเรื่องระบบการจัดการศึกษาของโลกอนาคตกันอีกที) และขออนุญาตจำกัดกระบวนการนี้ไว้ที่ระดับชั้นประถมศึกษา และมัธยมศึกษาเป็นหลักก่อน เพราะเป็นกลุ่มใหญ่ที่สุดของประเทศ และอยู่ในช่วงวัยที่ต้องเรียนรู้อย่างต่อเนื่องและเป็นระบบที่สุด

2.ประสิทธิภาพเบื้องต้นในการสอนออนไลน์ขึ้นอยู่กับ 3 ความพร้อมสำคัญที่กระทรวงศึกษาธิการ โรงเรียนและครูต้องเตรียมตัว คือ 1) อุปกรณ์การเรียนการสอน : อุปกรณ์หรือเครื่องมือการสอนของครูที่ต้องใช้ผ่านการสอนออนไลน์นั้น ควรสร้างความชัดเจนในการสื่อสารระหว่างครูกับนักเรียนได้อย่างดี ทั้งเรื่องการมองเห็น และการได้ยินเสียง 2) เทคโนโลยีและเครื่องมือสื่อสาร : ระบบในการสอนออนไลน์ควรใช้ง่าย ไม่ซับซ้อน และมีความเสถียรในช่วงทำการเรียนการสอนระหว่างกัน เพื่อให้เกิดการสื่อสารสองทาง (Interactive) ที่ไม่สะดุด หรือบกพร่องด้านการสื่อความหมาย ที่สำคัญ ต้องสามารถตอบสนองการแลกเปลี่ยนความคิดเห็น และการเรียนรู้ร่วมกันได้อย่างทันท่วงที

และ 3) ขั้นตอนการสอนที่นำไปสู่กระบวนการเรียนรู้ : รูปแบบในการสอนออนไลน์ จำเป็นต้องมีการออกแบบมาให้เกิดการเรียนรู้อย่างเป็นขั้นเป็นตอน เพื่อสร้างบรรยากาศการเรียนที่ดี และระบบการสอนที่ไม่คลาดเคลื่อน (นำมาซึ่งผลลัพธ์ที่ต้องการในแต่ละคาบเรียน) อาทิ การนำเสนอประเด็นคำถามเพื่อการเรียนรู้ การกระตุ้นให้เกิดความสนใจของนักเรียน การตอบคำถาม และการเรียนรู้ร่วมกันระหว่างนักเรียนและครู เป็นต้น

3.จากองค์ประกอบสำคัญ 3 ประเด็นที่ต้องเตรียมพร้อมนั้น ก็น่าจะสร้างความเข้าใจร่วมกันต่อการสอนออนไลน์ได้ว่า หนึ่ง นี่ไม่ใช่การจัดบรรยายผ่านทางโทรทัศน์ หรือเครื่องคอมพิวเตอร์ แล้วให้นักเรียนเปิดดูตามอัธยาศัย สอง การสอนออนไลน์ไม่เหมือนการสอนในห้องเรียน ดังนั้นไม่ควรนำวิธีการสอนในห้องเรียนมาใช้ทั้งหมด จึงเป็นเรื่องสำคัญที่ครูจะต้องออกแบบ ฝึกฝน และพัฒนาตัวเองอยู่เสมอในวิธีการสอน สาม ต้องเข้าใจก่อนว่า ความสำเร็จของการสอนออนไลน์ ไม่ได้อยู่ที่อุปกรณ์หรือเครื่องมือสื่อสารเป็นหลัก แต่หัวใจของการสอนออนไลน์คือ วิธีการสอนของครู

ดังนั้น เมื่อหัวใจหลักของการสอนออนไลน์ คือวิธีการสอนของครู ในฐานะนักการศึกษา กับ 10 ปีที่ผ่านมาของการทำงานเรื่องการสอนของครูสู่การเรียนรู้ของนักเรียน (ประถมศึกษา และมัธยมศึกษา) ร่วมกับมหาวิทยาลัยขอนแก่น และมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ปัตตานี นี่คือประสบการณ์ของผมที่ประยุกต์มาใช้เป็นแนวทางของการสอนออนไลน์ ดังนี้ หนึ่ง ต้องสอนเฉพาะสาระวิชาสำคัญเท่านั้น เพราะการสอนออนไลน์มีข้อจำกัดมากมาย โดยเฉพาะเรื่องของสมาธิ ดังนั้น ระยะเวลาในการสอนเลยไม่ควรเกิน 40-50 นาทีต่อครั้ง และสาระวิชาที่สอนต้องจำเป็นในการเรียนรู้ของนักเรียนเท่านั้น

4.สอง ต้องนำเสนอสาระวิชาสำคัญเป็นภาพประกอบ (Infographic) ที่ชัดเจน และเข้าใจง่าย เพราะจะทำให้นักเรียนเห็นการเคลื่อนที่ของตรรกะหรือความคิดในบริบทของสาระวิชาที่ครูกำลังสอน โดยเฉพาะเรื่องที่ซับซ้อน ซึ่งการใช้ภาพประกอบจะประสบความสำเร็จได้จำเป็นต้องผ่านการวางแผนการสอนที่ดีของครูเป็นสำคัญ

สาม ต้องตั้งคำถาม สร้างโจทย์ปัญหา และให้การบ้านที่สร้างกระบวนการคิด เพราะการสื่อสาร 2 ทาง (Interactive Communication) เป็นสิ่งที่ประนีประนอมไม่ได้สำหรับการสอนออนไลน์ ดังนั้น ระหว่างครูกับนักเรียนต้องมีการตั้งคำถาม และหาคำตอบเกิดขึ้นเสมอ ส่วนการตั้งโจทย์ปัญหา ครูต้องพานักเรียนให้รวมกลุ่มในการสังเคราะห์คำตอบร่วมกันให้ได้ ส่วนการบ้านที่ต้องให้นักเรียนไปหาคำตอบนั้น ต้องหาทางตั้งเงื่อนไขของการบ้านที่ไม่สามารถไปเอาคำตอบมาได้จาก Google ซึ่งอาจเป็นการสมมุติขึ้นจากชีวิตประจำวัน หรือการแทนค่าจากสิ่งที่เกิดขึ้นรอบตัว เป็นต้น

สี่ ต้องใช้เทคโนโลยี และเครื่องมือสื่อสารที่ง่าย สะดวก และรวดเร็ว สำหรับทั้งครูและนักเรียน สามารถตอบสนองต่อระบบการสอนออนไลน์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ ที่สำคัญ ต้องสามารถรองรับจำนวนครูและนักเรียนนับล้านคนที่ใช้ระบบการสอนออนไลน์พร้อมกันได้ และประเด็นที่ต้องไม่ลืม คือ ต้องไม่สร้างภาระค่าใช้จ่ายแก่ครู นักเรียน และครอบครัวของพวกเขา ที่สำคัญ นักเรียนทุกคนในประเทศไทยต้องได้รับโอกาสการเรียนการสอนในระบบนี้อย่างเท่าเทียมกัน

5.และ ห้า ครูต้องให้ความช่วยเหลือนักเรียนเสมอ และต้องรับฟังปัญหาของนักเรียนด้วยความยินดี รวมไปถึงการหาทางจัดการปัญหานั้นให้ได้อย่างรวดเร็ว ตรงนี้จะทำให้นักเรียนไม่รู้สึกแปลกแยกต่อระบบการเรียนแบบใหม่ และต่อยอดไปถึงความสนใจในการเรียนรู้ที่จะมีมากขึ้น

การเรียนการสอนออนไลน์ที่กระทรวงศึกษาธิการกำลังดำเนินการนี้ เป็นเรื่องใหม่สำหรับประเทศไทย ซึ่งผมก็หวังว่า บทความนี้จะเป็นส่วนหนึ่งที่ช่วยประคองให้การเดินหน้าของระบบการเรียนในรูปแบบใหม่นี้มีความมั่นคงและตรงต่อการสร้างการเรียนรู้ของนักเรียนอย่างที่ตั้งใจ เป็นกำลังใจให้เช่นเคยครับ

กนก วงษ์ตระหง่าน