ความหลากหลายของพรรณไม้วงศ์กระดังงา (Family Annonaceae) ในแต่ละชนิดมีลักษณะแตกต่างกันออกไป เช่น ไม้ยืนต้น (tree) ไม้พุ่ม (shrub) และไม้เถาเนื้อแข็งหรือไม้พุ่มรอเลื้อย (lianas) เปลือก และใบมีกลิ่นฉุนใบเดี่ยวเรียงสลับ มีลักษณะการเรียงตัวแบบ 2 ข้างในระนาบเดียวกัน (distichous) ดอกเดี่ยวมีรูปร่างหลายแบบ สีเขียว ขาว เหลือง ส้ม ชมพู หรือม่วงอมแดง ออกตามปลายกิ่ง ยอด บริเวณตรงข้ามใบ หรือตามซอกใบ บางชนิดออกดอกแบบกระจุกเป็นช่อสั้นๆ ตามกิ่งก้าน และตามลำต้น ส่วนมากเป็นดอกสมบูรณ์เพศ กลีบเลี้ยง (sepal) จำนวน 3 กลีบ กลีบดอก (petal) จำนวน 6 กลีบ เรียงกันอยู่เป็น 2 ชั้น ผลมีลักษณะเป็นผลกลุ่ม (aggregate fruit) อยู่บนแกนอันเดียวกันประกอบด้วยผลย่อยหลายผล รูปร่างของผลผันแปรได้หลายแบบ เช่น คล้ายรูปทรงกระบอก ลูกประคำ รูปร่างกลม หรือบิดเบี้ยว เมื่อผลสุกจะมีสีสันสะดุดตา บางชนิดมีผิวอวบน้ำเช่น น้อยหน่า (Annona squamosa L.) ลักษณะรูปร่างผลคล้ายหัวใจ (heart-shape) เมล็ดขนาดใหญ่บางชนิดมีเปลือกหุ้มเมล็ดแข็ง และมีร่องรอบๆ เมล็ด

พรรณไม้วงศ์กระดังงาบางสกุลได้รับความนิยมนำมาปลูกเลี้ยงเป็นไม้ประดับ เนื่องจากดอกมีกลิ่นหอม เช่น นมแมว สายหยุด กระดังงาไทย กระดังงาสงขลา การเวก และลำดวน เป็นต้น บางสกุลดอกมีสีสันสวยงาม และทรงพุ่มสวย อย่างเช่น สกุลมหาพรหม (Mitrephora) ซึ่งได้แก่ มะป่วน กลาย พรหมขาวและมหาพรหมราชินี ซึ่งสกุลนี้พบในประเทศไทยเพียง 8 ชนิด นอกจากนี้ยังมีบางชนิดสามารถนำมาปลูกเลี้ยงเพื่อให้ร่มเงา เนื่องจากทรงพุ่มมีขนาดใหญ่ เช่น ยางโอน ยางดง ยางเหลือง เหลืองจันทร์ คำฟู เหลืองไม้แก้ว ข้าวหลามดง ฯลฯ ส่วนอีกกลุ่มเป็นไม้เลื้อย ได้แก่ กระดังงาจีน กล้วยหมูสัง สายหยุด กล้วยอ้ายพอน พีพ่วนน้อย และนมแมวซ้อน เป็นต้น เหล่านี้เหมาะต่อการนำมาปลูกเลี้ยงตามซุ้มโครงสร้าง เพื่อให้ร่มเงา เช่น ลานจอดรถ ศาลาในสวน และโครงไม้ระแนงตามมุมต่างๆ

ด้วยความสวยงาม และคุณประโยชน์ต่างๆ ที่กล่าวมาข้างต้น กระดังงาจึงจัดได้ว่าเป็นพรรณไม้ที่คู่ควรต่อการนำมาปลูกเลี้ยงเป็นไม้ดอกไม้ประดับอีกวงศ์หนึ่ง ซึ่งมีความสวยงามในรูปแบบต่างๆ อีกทั้งหลายชนิดยังเป็นพรรณไม้ท้องถิ่นของไทย และมีเอกลักษณ์ความงามแบบไทยๆ

อนันต์ พิริยะภัทรกิจ

สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย (วว.)