หากกล่าวถึงพรรณไม้ที่ชื่อ เถางูเขียว แล้ว หลายคนคงนึกไปถึงพืชจำพวกเถาวัลย์ หรือพรรณไม้ที่เลื้อยทอดไปตามพื้นดิน ลักษณะเป็นเถาสีเขียว โดยไม่ได้นึกถึงว่าเป็นพรรณไม้สกุลกล้วยไม้ที่ดอกมีกลิ่นหอม ผลหรือฝักมีกลิ่นหอมเหมือนวานิลา ด้วยคุณสมบัติพิเศษดังกล่าว พรรณไม้ชนิดนี้จึงถูกขนานนามว่า วานิลลาเถางูเขียว ซึ่งมีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Vanilla aphylla Bl. จัดอยู่ในวงศ์ ORCHIDACEAE หรือวงศ์กล้วยไม้ และมีชื่อท้องถิ่นอื่นๆ เช่น เครืองูเขียว มีถิ่นกำเนิดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้โดยเฉพาะป่าดิบแล้งของประเทศไทย ลาว และมาเลเซีย ในประเทศไทยพบว่ามีการกระจายพันธุ์ในภาคต่างๆ ได้แก่ จังหวัดนครราชสีมา จันทบุรี พังงา ตรัง สตูล ฯลฯ

สำหรับวานิลลาเถางูเขียว เป็นกล้วยไม้วานิลลาสายพันธุ์ป่าชนิดหนึ่ง ลักษณะวิสัยของกล้วยไม้ชนิดนี้ ชอบอิงอาศัยกับพรรณไม้ยืนต้นขนาดใหญ่ จึงเป็นที่มาของชื่อ “เถางูเขียว”หรืออาจมาจากลักษณะของลำต้นที่เป็นเถา ไม่มีใบให้เห็นชัดเจน มีเพียงเกล็ดเล็กๆ ดูเผินๆ คล้ายงูเขียว พบเห็นในธรรมชาติค่อนข้างยาก เมื่อดูผิวเผินคล้ายเถาวัลย์ในป่า จะสังเกตได้ง่ายในช่วงฤดูออกดอกเท่านั้น

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ ลำต้นเป็นข้อปล้อง ลำต้นกลมหรือแบนเล็กน้อยขอบลำต้นมน ผิวเกลี้ยงอวบน้ำมีสีเขียวเข้มสามารถทำหน้าที่สังเคราะห์แสงแทนใบได้ปล้องลำต้นแต่ละข้อยาว 15-20 เซนติเมตร กว้าง 0.5-1 เซนติเมตร สามารถเลื้อยพาดกับกิ่งไม้ยาวหลายเมตร รากออกบริเวณข้อปล้อง กลีบเลี้ยงและกลีบดอกรูปขอบขนานทั้งห้ากลีบ สีขาวครีม กลีบปากรูปแตร ปลายกลีบมีกลุ่มขนยาวสีขาวชมพู ขอบกลีบหยักเป็นคลื่น ดอกออกตามข้อเป็นช่อสั้น จำนวนดอกในช่อ 2-3 ดอก ขนาดดอกประมาณ 3-4 เซนติเมตร กลิ่นหอม เริ่มติดดอกเดือนมีนาคมถึงพฤษภาคม แต่ละดอกบานได้ 2-3 วัน ผลมีลักษณะเป็นฝักยาวสีเขียว สามารถขยายเพื่อเพิ่มจำนวนต้นพันธุ์ด้วยวิธีการปักชำ หรือแยกกอ

จากการสำรวจวิจัยของสถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย (วว.) กระทรวงการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม (อว.) พบกล้วยไม้ชนิดนี้ในพื้นที่ป่าสถานีวิจัยสิ่งแวดล้อมสะแกราช จังหวัดนครราชสีมา

ทั้งนี้สถานีวิจัยสิ่งแวดล้อมสะแกราชเป็นหน่วยงานในภูมิภาคของ วว. ได้รับการรับรองจาก UNESCO ภายใต้โครงการ MAB (Man and Biosphere Program) ให้เป็นแหล่งสงวนชีวมณฑลแห่งหนึ่งของโลก วานิลลาเถางูเขียว มีการกระจายพันธุ์และเจริญเติบโตตามที่ร่มแสงแดดรำไรในป่าดิบแล้ง และป่าดิบชื้น ในบริเวณเส้นทางศึกษาธรรมชาติถ้ำจงอาง โดยเดินข้ามลำธาร เลาะริมป่าตามทางมายังที่ตั้งทำการสถานีวิจัยฯ โดยจะพบกล้วยไม้ชนิดนี้กระจายพันธุ์ เลื้อย เกาะและพาดอิงอาศัยกับพุ่มไม้ตามแนวทางเดิน ทั้งนี้ได้มีการนำมาปลูกเลี้ยงบริเวณที่ตั้งสถานีวิจัยสะแกราช เพื่อสร้างความสมบูรณ์ให้กับผืนป่าและสิ่งแวดล้อมโดยรวมอย่างยั่งยืนซึ่งมีคุณค่าควรแก่การอนุรักษ์ต่อไป

ดร.อนันต์ พิริยะภัทรกิจ และพรกมล รูปเลิศ

ศูนย์เชี่ยวชาญนวัตกรรมเกษตรสร้างสรรค์

สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย (วว.)