มีเจ้าของสุนัขและแมวจำนวนไม่น้อยที่เข้าใจผิด พาสัตว์เลี้ยง (เพศเมีย) ของตนไปพบสัตวแพทย์เพื่อให้ฉีดยาคุมกำเนิด ในช่วงที่สุนัขหรือแมวเริ่มแสดงอาการ “เป็นสัด” หรือ เริ่ม “หง่าว” แล้ว เพราะเข้าใจผิดและคาดหวังว่า การฉีดยาคุมจะทำให้สัตว์ “หยุดอาการเป็นสัด” หรือ “ผสมพันธุ์แล้วไม่ท้อง” ซึ่งความเข้าใจผิดๆ นี้ มีอันตรายอย่างมาก แน่นอนครับ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเจ้าของสัตว์ที่หัวหมอ (แบบผิดๆ) ซื้อยาคุมไปฉีดเอง (และฉีดในช่วงที่กำลัง “ติดสัด”) เพราะคิดแบบง่ายๆ แบบไม่มีความรับผิดชอบว่า “ฉีดยาคุม ก็ไม่เห็น จะยากเลย แค่ดูดยา แล้วฉีดเข้าไปเท่านั้นเอง” แต่หารู้ไม่ว่า การฉีดยาคุมในช่วงที่ไม่เหมาะสมนั้น มีอันตรายถึง “ตาย” ทีเดียวครับ

● ยาคุม คืออะไร

ยาคุม หรือ ยาฉีดคุมกำเนิด เป็นฮอร์โมนสังเคราะห์ที่มีฤทธิ์คล้ายกับฮอร์โมน progesterone ที่สร้างจากรังไข่ ทำหน้าที่ยับยั้งการเป็นสัด และระงับการตกไข่ เป็นฮอร์โมนหลักที่ช่วยทำให้การตั้งท้องดำเนินไปได้ด้วยดี การฉีดฮอร์โมนนี้จึงคล้ายกับเป็นการหลอกร่างกายว่ากำลังตั้งท้องอยู่ วงจรการเป็นสัดจึงชะงักอยู่ในระยะที่ยังไม่เป็นสัด จึงทำให้เลื่อนการเป็นสัดออกไปได้หลายเดือน (ประมาณ 5-8 เดือนในสุนัข และ 3-5 เดือนในแมว)

● การฉีดยาคุมทำได้จริงไหม?

การฉีดยาคุมเป็นวิธีคุมกำเนิดที่มีการจัดการง่าย สะดวก ไม่ทำให้สัตว์เจ็บปวดมากเหมือนการทำหมัน และมีค่าใช้จ่ายน้อย ซึ่งจะสามารถป้องกันไม่ให้เป็นสัดได้ก็จริง แต่ต้องฉีด “ในช่วงที่เหมาะสม (เน้นว่าช่วงที่เหมาะสม) เท่านั้น” จึงไม่เกิดการผสมพันธุ์และไม่มีการตั้งท้อง ซึ่งถือเป็นการควบคุมประชากร สุนัขและแมวได้ทางหนึ่ง ที่สำคัญเป็นการคุมกำเนิดแบบชั่วคราว สัตว์จึงยังสามารถมีลูกได้อีกในอนาคต

*** “แต่” สัตวแพทย์ต้องทำการตรวจร่างกายสัตว์และซักประวัติอย่างละเอียด (อาจใช้การตรวจทางห้องปฏิบัติการร่วมด้วย) เพื่อความแน่ใจว่าเป็นช่วงที่เหมาะสมแล้วเท่านั้นครับ ***

● มาดู “อันตราย” ของการฉีดยาคุมกัน

ถ้าฉีดในช่วงที่ไม่เหมาะสม เช่น ในช่วงที่สัตว์แสดงอาการเป็นสัดแล้วละก็ จะมีโอกาสเหนี่ยวนำให้เกิดภาวะ “มดลูกอักเสบ หรือ เป็นหนองภายในมดลูก” ได้ สัตว์จะโทรม “ถึงตาย” หรือถ้าฉีดหลังจากที่สัตว์มีการผสมพันธุ์ไปแล้วก็ “ไม่ได้ช่วยให้สัตว์ไม่ท้อง” แต่จะทำให้เกิดการตั้งท้องนานขึ้น และคลอดลูกไม่ได้ ซึ่งมักทำให้ “ลูกตาย และเน่าในท้อง” แม่สัตว์ก็มักถึงตายได้เช่นกัน รวมถึงอาจเกิดสภาพมดลูกอักเสบด้วย ผลข้างเคียงอื่นๆ ได้แก่ ทำให้ระดับฮอร์โมนในร่างกายไม่สมดุล ขนร่วง เกิดโรคเบาหวาน หรือเนื่องจากมีการกดการทำงานของไขกระดูก จึงอาจเกิดภาวะโลหิตจางได้

● ที่ว่า “การฉีดยาคุม 3 ครั้ง แล้วสัตว์จะเป็นหมัน” จริงหรือ?

นี่เป็นความเชื่อที่ผิดอีกข้อหนึ่งครับ ในความเป็นจริงแล้วการฉีดยาคุมติดต่อกันนั้น จะทำให้ผนังด้านในของมดลูกหนาตัวและบวมน้ำ ซึ่งมีความเสี่ยงต่อการเป็นมดลูกอักเสบอย่างมาก เมื่อเกิดปัญหามดลูกอักเสบเป็นหนองแล้ว การแก้ไขก็คือการตัดเอามดลูกที่มีหนองขังอยู่เต็ม (รวมถึงตัดเอารังไข่) ออก ซึ่งในกรณีนี้ สัตว์จะเป็นหมันแน่นอน (แต่เป็นหมันเนื่องจากการผ่าตัดแก้ไขมดลูกอักเสบครับ ไม่ได้เป็นหมันเพราะการฉีดยาคุม)

กล่าวโดยสรุป การฉีดยาคุมเป็นวิธีที่ง่าย แต่ก็มีอันตรายมากเช่นกัน การฉีด จึงควรฉีดในช่วงที่เหมาะสม ซึ่งเป็นช่วงเวลาสั้นๆ เท่านั้น คือระยะที่สัตว์ไม่ได้อยู่ในช่วงของการเป็นสัด ที่ได้ผลที่สุดจะเป็นช่วง “ระยะพัก” (anestrus) ของวงจรการเป็นสัด เนื่องจากเป็นระยะที่ฮอร์โมนเพศมีใน “ปริมาณต่ำ”จนไม่มีอิทธิพล กับมดลูกและรังไข่ ผมขอแนะนำว่า การปรึกษา “นายสัตวแพทย์/สัตวแพทย์หญิง” (ที่เป็นสัตวแพทย์ตัวจริง) ไม่ใช่ “คนที่แอบอ้างเดินฉีดยาตามบ้าน หรือร้านขายยาเถื่อน” จะปลอดภัยที่สุดครับ หรือถ้าไม่อยากให้มีลูก ก็ให้ผ่าตัดทำหมันถาวรไปเลย ก็จะปลอดภัยและไม่ต้องมาเป็นกังวลเรื่องการเป็นสัด การตั้งท้อง และการเกิดมดลูกอักเสบอีกครับ

อย่าลืมนะครับว่า การซื้อยาคุมกำเนิดของคนไปฉีดให้สุนัขและแมวเอง หรือเอาสัตว์ไปให้คนที่ไม่ใช่หมอ (หมอเถื่อน) ฉีดนั้น ไม่ใช่เป็นการช่วยหมา-แมวหรอกนะครับ จะทำให้เกิดปัญหามดลูกอักเสบ ซึ่งกลับเป็นการทรมานมากกว่า  ไม่ได้เป็นการได้บุญ แต่เป็นการทำบาปมากกว่า “บาป” ทั้ง “คนฉีด” และ “คนพาไปฉีด” ด้วยครับ

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ นายสัตวแพทย์ ดร.ทิลดิสร์ รุ่งเรืองกิจไกร
ฝ่ายประชาสัมพันธ์และส่งเสริมภาพลักษณ์องค์กร
คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย