หลวงพ่อคูณ บริสุทฺโธ

พิธีพระราชทานเพลิงศพของ หลวงพ่อคูณ บริสุทฺโธ ที่ผ่านมานั้น ได้ทำให้หลายคนรู้จักนกหัสดีลิงค์ และพิธีเผาศพในคตินิยมโบราณของเจ้านายและพระเถราจารย์ผู้ใหญ่ ผู้ที่อยู่แถบลุ่มแม่น้ำโขงในล้านนาและอีสาน นกหัสดีลิงค์เป็นชื่อนกใหญ่ที่เล่ากันว่าเป็นนกที่อาศัยอยู่ในป่าหิมพานต์ มีตัวเป็นนกเว้นแต่จงอยปากเป็นงวงเหมือนงวงช้าง ชื่อของนกหัสดีลิงค์ไม่ค่อยปรากฏในเทวนิยายนักนกขนาดใหญ่ในเทวนิยายที่รู้จักกันนั้นคือ หงส์ พญาครุฑและนกหัสดิน ซึ่งมีชื่อใกล้เคียงกับชื่อหัสดีลิงค์นกหัสดินนั้นมีตัวใหญ่โตมากขนาดโฉบเฉี่ยวเอาช้างในป่าไปกินเป็นอาหารได้สบายๆ “นกหัสดิน” นั้นมีชื่อว่าหัตดีลิงค์สกุโณ (ภาษาบาลี) และ หัสดินลิงคะ (ภาษาสันสกฤต) เป็นนกคนละอย่างกับนกหัสดีลิงค์ที่มีจงอยงวงช้าง การใช้ชื่อนกหัสดีลิงค์นั้นน่าจะนิยมใช้กันในไทย แถบล้านนาเรียกสั้นๆ ว่า “นกหัส” แถบอีสานเรียกนกหัสดีลิงค์ ซึ่งมีชื่อเรียกว่า “หตฺถิลิงฺคสกุโณ” แปลความหมายว่า นกมีเพศเหมือนช้าง 

นกหัสดีลิงค์งานพระราชทานเพลิงศพหลวงพ่อคูณ

เรื่องราวของนกหัสดีลิงค์นี้ไม่ค่อยชัดเจนนัก แต่เมื่อจับความจากนิทานชาดก จากตำราสัตว์หิมพานต์แล้วพอสรุปได้ว่า นกหัสดีลิงค์เป็นสัตว์ชนิดหนึ่งมีลำตัวเป็นนก มีปีก มีหางอย่างนก มีหัวเป็นช้าง มีลำตัวใหญ่และมีกำลังเทียบเท่าช้าง ๕ เชือก มารวมกัน นกหัสดีลิงค์นี้น่าจะถือกำเนิดในอินเดียมาก่อนแล้วแพร่เข้ามาในดินแดนล้านนา ด้วยมีเรื่องเล่าถึงนกหัสดีลิงค์เป็นนกจินตนาการที่เกิดขึ้นเมื่อ ๑,๔๐๐ ปี ในตำนานสร้างนครหริภุญไชย ว่าเหล่าฤๅษีทั้งสามคือ วาสุเทพฤๅษี สุกทันตฤๅษี และอนุสิสฤๅษี ได้ร่วมกันวางรากฐานเมืองลำพูนนั้นได้เรียก “นกหัสดีลิงค์” ออกจากป่าหิมพานต์ให้ทำหน้าที่บินไปคาบ “หอยสังข์” หนึ่งในสี่สวัสดิมงคลของพระนารายณ์ หรือวิษณุเทพของฮินดู ประกอบด้วยดอกบัว สังข์ จักร คทา ซึ่งถือว่าแทน ดิน น้ำ ลม ไฟ มาจากห้วงมหาสมุทร เพื่อนำสังข์มาเป็นต้นแบบในการสร้างเมืองนี้

หอแก้วเมรุหลวงพ่อคูณ เป็นนกหัสดีลิงค์สีขาว

นกในนิยายของชาติต่างๆ ที่รู้จักกันคือ นกเฮาะของจีน นกร้อค ของอาหรับ และนกรุค (rukh) ของฝรั่ง ขุนวิจิตรมาตราได้เล่าถึง นกเฮาะ ว่า ในทะเลเหนือของจีนนั้นมีนกมหึมาเรียกว่า ไต้เฮาะ รูปร่างใหญ่โตมหึมาเหลือประมาณ ถึงเดือนหกฤดูมีคลื่นลม นกเฮาะจะกางปีกออกปกฟ้ามิด เริ่มวิ่งฝ่าระลอกคลื่นเป็นระยะไกล ๓,๐๐๐ ลี้ก่อน แล้วจึงโผทะยานขึ้นบินสู่อากาศเป็นระยะสูง ๙๐๐ ลี้ แล้วบินมาอาศัยอยู่ในเกาะมลายู นกเฮาะ นี้ ฝรั่งว่าคือ นกรุค (rukh) ซึ่งก็ตรงกับ นกร้อค (roc) ในอาหรับราตรี สรุปว่าเป็นนกชนิดเดียวกันที่เรียกแตกต่างตามสำเนียง ส่วนนกหัสดีลิงค์นั้นเกิดขึ้นเป็นความเชื่อโบราณในแถบลุ่มแม่น้ำโขงตั้งแต่เมืองเชียงรุ้งแสนหวี แคว้นสิบสองปันนา ล้านนาเชียงใหม่ ล้านช้างหลวงพระบาง ดินแดนจําปาสัก มาจนถึงดินแดนแถบอีสาน ซึ่งมีผู้ครองนครครองบ้านเมืองอยู่นกหัสดีลิงค์ที่ปรากฏจึงรูปลักษณ์ไม่แตกต่างกันล้วนมีหัวเป็นช้าง มีตัวเป็นนก ตามจินตนาการโบราณ

เมรุหอแก้วสร้างเป็นนกหัสดีลิงค์ เมื่อ พ.ศ.๒๔๖๔

ด้วยความเชื่อนั้นจึงมีพิธีกรรมและตํานานมารองรับมากมายเพื่อคุมสังคมให้เกิดความสงบสุขและสามัคคีจนส่งผลให้สังคมอยู่ในกรอบประเพณีสืบทอดมาจนทุกวันนี้ โดยมีแบบแผนสําคัญต่อพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกัน ตั้งแต่การเกิด การเปลี่ยนแปลงฐานะทางสังคม จนถึงการตาย ส่วนพิธีปลงศพนั้น มีความละเอียดซับซ้อนขึ้นอยู่กับฐานะทางสังคม ไพร่ ทาส สามัญชนปลงศพตามมีตามเกิด ส่วนเจ้านายชั้นปกครองพระเถระผู้ใหญ่นั้นใช้ความเชื่อทางศาสนามารองรับ กล่าวคือการเผาในเมรุนั้นยังมีความเชื่อของพราหมณ์เกี่ยวกับโลกและจักรวาล มีเขาพระสุเมรุอยู่กลางจักรวาล ดังนั้นการปลงศพโดยนกหัสดีลิงค์ จึงรองรับว่านกหัสดีลิงค์นั้น จะนําพาไปสู่ภพภูมิตามที่มีความเชื่ออยู่ การสร้างพิธีกรรมและศิลปะเทคนิคต่างๆ จึงเกิดขึ้น ตั้งแต่โครงสร้างนก การเคลื่อนที่ของนก การติดประดับตกแต่ง จนกระทั่งการเคลื่อนไหวของงวง การกะพริบตา เกิดขึ้นก็เพื่อเสริมให้เห็นความสมจริง หรือสะท้อนให้เห็นอัจฉริยภาพของคนโบราณ แม้แต่ขบวนแห่ก็มีการจัดแบ่งรูปขบวนและผู้คนเข้าร่วมงาน ที่แสดงถึงความจงรักภักดีต่อศพ ไม่ว่าจะเป็นเจ้านาย หรือพระเถระผู้ใหญ่ ล้วนสะท้อนฐานะและแสดงความกลมเกลียวสมัครสมานเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันแทบทั้งสิ้น ชาวล้านนาเรียกพิธีศพนี้ว่า พิธีส่งสการ หรือ พิธีประกาศคุณความดีของผู้มีบุญญาธิการ ที่ได้สั่งสมไว้ชั่วชีวิต ให้กลับคืนไปเสวยสุขบนหล้าสรวง โดยใช้ “นกหัสดีลิงค์”ทำหน้าที่เป็นดั่ง “ทูตสวรรค์” อัญเชิญดวงวิญญาณของผู้วายชนม์ไปสู่ปรโลก โดยมีนางสีดามาทำพิธีฆ่านกนี้เพื่อเผาทั้งนกหัสดีลิงค์และร่างของผู้ตายไปพร้อมกัน