งานการแสดงที่ยิ่งใหญ่อลังการเช่นนี้บังเกิดขึ้นได้ด้วยพระมหากรุณาธิคุณของสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทุกสิ่งอย่างที่ปรากฏบนเวทีการแสดงล้วนแล้วแต่มาจากความตั้งใจสนองพระมหากรุณาธิคุณ และด้วยความตั้งใจจริงของผู้มีส่วนร่วมทุกคนที่มุ่งมั่นสืบสานศิลปะการแสดงชั้นสูงของไทยให้ดำรงคงอยู่คู่ประเทศไทยไปตราบนานแสนนาน

แนวหน้าวาไรตี้สัปดาห์นี้ ดร.เฉลิมชัย ยอดมาลัย นำคุณไปสนทนากับ อาจารย์สุดสาคร ชายเสม คณะกรรมการโขนมูลนิธิศิลปาชีพ ในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถพระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทั้งนี้อาจารย์สุดสาครคือผู้อำนวยการดูแลการผลิตฉากของโขนมูลนิธิศิลปาชีพฯการที่มีฉาก แสง สีและเสียง ที่งดงามสมจริง ช่วยเสริมส่งให้การแสดงของตัวละครบนเวทีที่วิจิตรเกินบรรยายได้ด้วยคำพูด ยิ่งงามโดดเด่นมากขึ้น จนทำให้ผู้ชมเคลิบเคลิ้มราวกับอยู่ในเรื่องจริง

ขออนุญาตเรียนถามว่า โขน ชุดสืบมรรคา เป็นการแสดงโขนของมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ ครั้งที่เท่าไรแล้วครับ

โขนตอนนี้เป็นการแสดง ครั้งที่ 12 ครับ คือแสดงเป็นปีที่ 12 โขนของมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ เริ่มมาตั้งแต่ พ.ศ. 2550 แล้ว และแสดงต่อเนื่องมาทุกปี แต่มีบางปีที่มีความจำเป็นก็ต้องงดการแสดงไป

ขอความกรุณาอาจารย์ ช่วยเล่าเนื้อเรื่องคร่าวๆ ของโขนชุดสืบมรรคา ด้วยครับ

สืบมรรคา แปลว่า สืบหาหนทาง เนื้อเรื่องย่อๆ คือ หลังจากทศกัณฐ์ลักพานางสีดาแล้วนำไปไว้ที่สวนขวัญกรุงลงกา พระรามระลึกถึงนางสีดาด้วยความเสน่หาและห่วงใย จึงสั่งให้หนุมาน องคต และชมพูพาน และเหล่าทหารลิงไปสืบดูว่านางสีดาซ่อนตัวอยู่ ณ ที่แห่งใดโดยพระรามมอบผ้าสไบของสีดาและธำมรงค์ของพระรามให้หนุมานนำติดตัวไป เพื่อเป็นเครื่องยืนยันว่าพระรามสั่งให้มาตามหา และจะมาเชิญนางสีดากลับ การแสดงชุดนี้ หนุมานจึงเป็นตัวเอกของเรื่อง เพราะต้องควบคุมไพร่พล 500 นายไปในการนี้ แต่ที่สนุกสนานมากก็คือหนุมานได้แสดงวีรกรรมต่างๆ นานาสารพัด ทั้งรบกับเหล่าบรรดาสารพัดยักษ์ และได้พบรักแรกกับนางบุษมาลีหนุมานต้องผจญภัยต่างๆ กว่าจะเข้าไปถึงสวนขวัญได้ เหล่านี้คือแรงบันดาลใจให้ผู้สร้างโขนชุดนี้เกิดจินตนาการในการผลิตฉากให้สมจริงมากที่สุด โขนตอนนี้จึงมีการแทรกการแสดงมหกรรมหุ่นเข้าไปด้วย ทั้งหุ่นตัวมหึมา คือหนุมานตัวใหญ่ยักษ์ขนาดความยาวเท่ากับเวทีการแสดง แล้วยังมีการเชิดหุ่นหลวงผสมเข้าไปด้วย

ผมขออนุญาตแอบบอกผู้อ่านนิดๆ นอกจากหนุมานตัวใหญ่ยักษ์แล้ว ยังมีฉากยักษิณีตนหนึ่งคือนางผีเสื้อสมุทรฉากนี้ก็สุดแสนโลดโผนมาก ขอความกรุณาอาจารย์ช่วยขยายความสักเล็กน้อยครับ

มีฉากหนุมานสู้กับนางผีเสื้อสมุทร ซึ่งเป็นผู้รักษาด่านมหาสมุทรของกรุงลงกา ฉากนี้นางผีเสื้อสมุทรจะมีตัวใหญ่โตเท่ากับตึกสองได้ หนุมานสู้รบกับนางแล้วก็คว้านท้องนาง แต่ต้องไปชมเองว่าหนุมานใช้วิธีใดก่อนจะคว้านท้องผีเสื้อสมุทร แล้วยังมีนางยักษ์อีกตนหนึ่ง ซึ่งเป็นตัวละครสำคัญในตอนนี้คือนางอังกาศตไล ผู้รักษาด่านอากาศของกรุงลงกา ขอบอกว่านางอังกาศตไลนี้เป็นยักษิณีก็จริง แต่มีร่างกำยำไม่ผิดจากบุรุษ ฉากการสู้รบระหว่างหนุมานกับนางอังกาศตไลก็น่าชมมาก แต่ที่สำคัญคือพัสตราภรณ์ของนายยักษ์ตนนี้งดงามมาก จริงๆ แล้วการต่อสู้ของหนุมานในตอนนี้ยังมีอีกมาก แต่เนื่องจากเวลาการแสดงมีจำกัดเพียงชั่วโมงครึ่ง เราจึงต้องเลือกนำเสนอเฉพาะบางช่วงเท่านั้น เพราะถ้าแสดงทุกฉากในตอนนี้ต้องใช้เวลานานกว่านี้อีกมาก ผมมั่นใจว่าแค่เพียงได้ชมฉากที่ผมกล่าวคร่าวๆ ให้ฟัง ผู้ชมก็ตื่นตาตื่นใจและสนุกสนานแล้วครับ

ขออนุญาตกลับไปที่หนุมานตัวใหญ่ยักษ์อีกครั้งครับ จุดเด่นสำคัญที่สุดคืออะไรครับ

หุ่นหนุมานตัวนี้มีความยาว 15 เมตร ตั้งแต่ศีรษะจรดปลายเท้า สูงประมาณ 6 เมตร หุ่นตัวนี้สามารถขยับเขยื้อนตัวได้ แล้วที่สำคัญคือบนลำตัวหนุมานก็จะมีเหล่า
ไพร่พลขึ้นไปไต่เพื่อข้ามมหานที ขออนุญาตเล่าให้ฟังเท่านี้เพราะอยากให้ไปชมของจริงมากกว่า

ที่อาจารย์สุดสาครกรุณาเล่ามานี้ เป็นแค่เพียงน้ำจิ้มเท่านั้นครับ เพราะยังมีฉากอื่นๆ ที่น่าตื่นตาตื่นใจอีกมาก ขออนุญาตเรียนคุณผู้อ่านว่า ขณะที่ผมกำลังสนทนากับอาจารย์สุดสาครนี้ ผมอยู่ที่โรงสร้างฉาก ศูนย์ศิลปาชีพ ตำบลเกาะเกิด อำเภอบางปะอินพระนครศรีอยุธยา (วันหน้าผมจะพาคุณผู้อ่านไปชมอาคารเรียน-รู้-เรื่องโขน ซึ่งอยู่ในบริเวณใกล้เคียงกันด้วย) ฉากต่างๆ ทั้งหมดสำหรับโขนชุดสืบมรรคาผลิตขึ้นที่โรงทำฉากแห่งนี้ ผมขออนุญาตถามอาจารย์ต่อไปว่า ใช้กำลังคนและใช้เวลาในการสร้างฉากมากน้อยอย่างไรครับ

ใช้กำลังพลประมาณ 90 คน ทำงานกันมาแล้วประมาณ 2 เดือน

งานใหญ่ยักษ์ขนาดนี้ อาจารย์ใช้เวลาเพียงแค่สองเดือนเท่านั้น งานหินมากเลยครับ ผู้ร่วมผลิตฉากบ่นกันบ้างไหมครับว่าเวลาทำงานมีน้อย

ทุกคนตั้งใจทำงานกันดีมาก แม้เวลาจะน้อยไปสักนิด ผมขอสารภาพว่าปีนี้จินตนาการของผมมันเกิดขึ้นช้าไปสักหน่อย เพราะมีหลายเรื่องให้ทำและให้คิด แต่ในฐานะคนฝันที่ต้องทำหน้าที่กำหนดฉากก็ฝันออกมาได้เพียงเท่านี้ แต่คนร่วมงานทุกคนร่วมมือร่วมใจกันดีมาก บางคนเป็นเด็กจากต่างจังหวัดที่อยู่ในพื้นที่ห่างไกลมาก แต่ได้รับพระมหากรุณาธิคุณจากสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวงให้เข้ามาเรียนรู้งานกับศิลปาชีพ เด็กเหล่านี้มีความสามารถสูงมาก ฝึกเรียนเพียงไม่นานก็สามารถสร้างงานที่มีความวิจิตรประณีตได้ เด็กบางคนมาจากอำเภออมก๋อย จังหวัดเชียงใหม่ เป็นเด็กจากชนกลุ่มน้อยบนที่ราบสูง แต่เมื่อนำมาฝึกสอนวิชาการผลิตกระดาษข่อยก็สามารถเรียนรู้ได้เร็ว และมีฝีมือที่น่าอัศจรรย์เด็กหลายคนก็มีฝีมือปักสะดึงกลึงไหมได้งามมาก นับเป็นพระมหากรุณาธิคุณที่ทรงชุบเลี้ยงและพระราชทานความรู้และอาชีพให้กับเด็กที่อยู่ในพื้นที่ห่างไกล บางคนมาจากห้วยต้า อุตรดิตถ์ นอกจากนี้ยังมีกลุ่มช่างศิลปกรรมระดับรุ่นพี่ และมีอาจารย์ด้านศิลปะรวมอยู่ในทีมงานด้วย งานด้านหลังเวทีมีความสำคัญไม่น้อยไปกว่างานหน้าเวทีเพราะต้องเสริมกันและกัน ทำอย่างใหญ่ต้องร่วมไม้ร่วมมือกันเป็นอย่างดี ต้องทำงานสอดประสานกันให้ดี ต้องสามัคคีกัน นี่คือการเรียนรู้และฝึกการทำงานร่วมกัน เมื่องานออกมาดี คนชมก็จะรู้สึกอิ่มใจที่ได้ชมของดีของงาม เรียกได้ว่าอิ่มเอมใจกับความวิจิตรประณีต เนื้อเรื่องของโขนตอนนี้สนุกอยู่แล้ว เมื่อผสมผสานกับท่าร่ายรำ และองค์ประกอบทั้งหมดที่วิจิตรบรรจงเข้าด้วยกันก็ทำให้ทุกอย่างสมบูรณ์แบบ เมื่อได้ฟังดนตรีสด การร้องสด และได้ชมนาฏศิลป์ชั้นสูงเช่นนี้ก็ทำให้ทุกอย่างลงตัว แต่ทั้งหมดนี้เกิดขึ้นมาได้ด้วยพระมหากรุณาธิคุณเป็นสำคัญ ทุกคนทำงานถวายด้วยสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณตลอดเวลา

งานใหญ่ที่ต้องใช้ความละเอียดลออเช่นนี้ เกิดขึ้นมาได้ด้วยความตั้งใจจริง เพราะทุกคนต้องการสนองพระมหากรุณาธิคุณของพระองค์ท่าน ยกตัวอย่างหุ่นหนุมานขนาดมหึมาที่กำลังทำท่ากึ่งคลาน แต่เมื่อดูแล้วก็ได้พบว่ามีการแต่งองค์ทรงเครื่องอย่างงดงามอลังการมากราวกับหนุมานตัวนี้มีชีวิตจริง อาจารย์ได้รับแรงบันดาลใจมาจากไหนครับ

ผมเคยอ่านบทพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 และบทพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 มีเรื่องพญาลิงขาว ผู้มีใจเสียสละและลิงดำซึ่งเป็นผู้จงใจทำร้ายลิงขาว ซึ่งผมเชื่อว่าบทพระราชนิพนธ์นั้นน่าจะได้รับอิทธิพลมาจากเรื่องมหากบิลชาดกในพุทธศาสนาซึ่งพญาลิงขาวก็คือพระชาติหนึ่งของพระพุทธเจ้าก่อนเสวยชาติเป็นพระพุทธองค์ ส่วนลิงดำก็คือพระเทวทัตในชาติหนึ่งเช่นกัน พญาลิงขาวมีความเสียสละสูง เพื่อให้ลิงบริวารพ้นจากทุกข์ภัยต่างๆ เรื่องมีอยู่ว่าพระเจ้าพรหมทัตทรงเห็นพญาลิงขาวทอดกายให้เหล่าบริวารเหยียบข้ามไปยังแม่น้ำอีกฝั่งหนึ่งเพื่อให้พ้นจากการถูกสังหาร แต่สุดท้ายลิงดำก็กระโดดลงจากยอดไม้สูงแล้วจงใจเหยียบลงตรงบริเวณดวงใจของพญาลิงขาว  ทำให้พญาลิงขาวได้รับบาดเจ็บสาหัส พระเจ้าพรหมทัตทอดพระเนตรเห็นแล้วจึงให้นำพญาลิงไปรักษาพยาบาล เพราะเห็นว่าพญาลิงขาวมีใจเสียสละสูง โดยไม่คำนึงถึงภัยอันตรายที่จะเกิดกับตนเอง ผมเห็นว่าบทพระราชนิพนธ์ของล้นเกล้าฯ ทั้งสองพระองค์น่าจะได้รับอิทธิพลมาจากพุทธชาดกซึ่งแสดงให้เห็นชัดว่าพระมหากษัตริย์ของไทยนั้นทรงยึดมั่นในหลักคำสอนของพุทธศาสนาอยู่เป็นนิจ และยังเห็นอีกว่าพระองค์ทรงแตกฉานในคติธรรมของพุทธศาสนา จึงมีเรื่องนี้ปรากฏอยู่ในบทพระราชนิพนธ์ เมื่อผมเห็นแล้วผมจึงเกิดแรงบันดาลใจในการทำหุ่นหนุมานตัวมหึมาในโขน ตอน สืบมรรคา

อาจารย์ครับเมื่อทำฉากเสร็จเรียบร้อยแล้วจากเกาะเกิด ในวันเคลื่อนย้ายฉากไปยังหอประชุมใหญ่ศูนย์วัฒนธรรมแห่งประเทศไทย ห้วยขวาง กรุงเทพฯ คงจะโกลาหลมิใช่น้อยนะครับ เพราะทุกอย่างมหึมามาก

ทุกอย่างอยู่ที่การวางแผนการทำงาน อย่างเช่นหุ่นหนุมานตัวมหึมา เราก็ต้องแยกส่วนไป แล้วนำไปประกอบในโรงละคร แต่ปัญหามีนิดหน่อยตรงที่ที่ว่างหลังโรงละครมีจำกัด เพราะฉะนั้นจึงต้องวางแผนการติดตั้งและจัดเก็บอุปกรณ์ประกอบฉากทั้งหมดให้เรียบร้อยและพร้อมใช้งานให้มากที่สุด เรื่องนี้ทางเราก็ได้หารือร่วมกันบริษัทโอเวชัน ซึ่งเป็นผู้รับหน้าที่จัดการแสดง โดยต้องทำงานให้สอดประสานกันเป็นอย่างดี เราต้องเข้าไปศึกษาให้ชัดเจนว่าเวทีกว้างเท่าไร สูงเท่าไร ลึกเท่าไร แล้วต้องทำทุกอย่างให้เหมาะสมกับพื้นที่ของเวทีจริง ซึ่งทุกอย่างก็ลุล่วงได้เป็นอย่างดี วัสดุในการทำฉากที่เราใช้ก็ต้องคงทนพอสมควร และต้องยืดหยุ่นได้ดี เพราะเมื่อต้องเคลื่อนย้ายบ่อยๆ ก็ต้องมีความคงทนในระดับที่เราไว้ใจได้เราต้องศึกษาเรื่องเหล่านี้ทุกขั้นตอนครับ วันขนย้ายอุปกรณ์และฉากการแสดงจากเกาะเกิดเข้ากรุงเทพฯต้องใช้ขบวนรถบรรทุกนับสิบคันครับ

ตอนที่อาจารย์ร่างแบบขึ้นมา ก่อนจะกลายเป็นของจริงบนเวทีการแสดง อาจารย์วางแผนอย่างไรบ้างครับ เพราะตอนทำแบบก็เป็นแค่เพียงของเล็กๆแต่เมื่อต้องขยายให้ใหญ่จนเต็มเวทีการแสดง คงต้องผ่านกระบวนการอีกหลายขั้นตอนจนดูเสมือนจริงในที่สุด

คือผมจะต้องเป็นผู้ฝัน แล้วจึงร่างแบบ ร่างความฝันให้ออกมาเป็นของจริงที่จับต้องได้ ผมต้องคิดว่าแบบนี้ร่างนี้ต้องขยายเป็นของจริงในอัตราส่วนหนึ่งต่อเท่าไรเช่น เบื้องต้นผมเลือกสเกล 1 ต่อ 20 ซึ่งก็ยังนับว่าเล็กไปสำหรับงานการแสดงใหญ่เช่นนี้ เมื่อเสร็จแล้วก็มาคิดถึงรายละเอียดทุกอย่างก่อนจะลงมือทำเป็นพลับพลา เป็นท้องพระโรง เป็นตัวหนุมานขนานมหึมา และทำองค์ประกอบต่างๆ ให้ดูสมจริง ให้ดูแล้วเชื่อว่านี่คือพลับพลา นี่คือท้องพระโรงกรุงลงกาที่อลังการฐานะของทศกัณฐ์ ส่วนงานประติมากรรมต่างๆ ก็ต้องคิดให้ดี เพราะเราไม่สามารถทำเป็นแบบลอยตัวได้ เนื่องจากพื้นที่จำกัด จึงต้องทำแบบนูนต่ำ แล้วใช้แสง และสี เข้าไปช่วยทำให้สมจริงมากที่สุด ดูแล้วเสมือนของจริงที่ดูได้ 360 องศา สิ่งเหล่านี้ต้องให้ความสำคัญกับรายละเอียดทุกอย่าง และต้องทำงานสอดประสานกับทีมงานด้านแสงและสี

มันแสนมหัศจรรย์นะครับ เพราะเวลาเมื่อยกเข้าไปอยู่บนเวทีในหอประชุมแล้ว คนชมซึ่งนั่งตามมุมต่างๆของหอประชุมเมื่อได้ชมก็จะรู้สึกคล้อยตาม เพราะเชื่อว่าเป็นความจริง

เราต้องสร้างสมประสบการณ์มานับสิบปี เราต้องทำตัวเป็นเสมือนผู้ชม เราต้องไปนั่งสังเกตตามมุมต่างๆของหอประชุมว่านั่งตรงนี้จะเห็นภาพแบบไหน นั่งอีกมุมหนึ่งภาพจะออกมาแบบไหน เราต้องนั่งดูทุกมุมในหอประชุม แล้วต้องให้ผู้ชมที่อยู่ทุกมุมของหอประชุมได้รับภาพที่สวยงามที่สุด แม้จะอยู่คนละมุมก็ตาม พูดแบบง่ายๆ คือเราต้องใช้กรอบของเวทีการแสดงเป็นเสมือนกรอบภาพดังนั้นการออกแบบใดๆ ของการแสดงบนเวทีจึงต้องคำนึงถึงภาพที่อยู่ในกรอบตลอดเวลา เมื่อกำหนดได้เหมาะสมแล้วภาพที่ปรากฏแก่สายตาผู้ชมก็จะออกมางดงาม

การแสดงปีนี้ไม่ได้เน้นฉากท้องพระโรงมากนักใช่ไหมครับ แต่เน้นเรื่องราวอันโลดโผนผจญภัยของหนุมานมากกว่า ใช่ไหมครับ

ใช่ครับ เน้นสถานที่ที่หนุมานไปผจญภัยค่อนข้างมาก แต่ก็ยังไม่ทิ้งรายละเอียดความงดงามของฉากสำคัญ เช่น ฉากที่ทศกัณฐ์พิพากษาโทษหนุมานหลังจากหนุมานทำลายสวนขวัญ โดยฉากนี้เป็นการจำลองพระที่นั่งจักรวรรดิ์ไพชยนต์ ในสมัยอยุธยาออกมา จะเห็นว่ามีปราสาทที่ยอดเป็นปรางค์ 5 ยอด พระที่นั่งองค์นี้ในปัจจุบันไม่มีหลงเหลืออยู่แล้ว มีแต่ฐานของปราสาทคงอยู่เท่านั้น เราก็ต้องเนรมิตพระที่นั่งองค์นี้ขึ้นมาตามจินตนาการที่อ้างอิงจากหลักฐานจริงที่ปรากฏ นี่คือความสนุกของนักฝันที่สร้างฉาก เราสนุกกับการค้นคว้าเรื่องราวในประวัติศาสตร์ และโบราณคดี แล้วทำให้ออกมาเสมือนจริงให้มากที่สุดตามหลักฐานที่ค้นพบ เราคนทำสนุกกันมากแต่ไม่แน่ใจว่าคนดูจะสนุกไปกับเรามากน้อยแค่ไหน ส่วนสวนขวัญที่ประทับของนางสีดา ก็ได้รับอิทธิพลจากจิตรกรรมตู้ลายรดน้ำของเจ้ากรมอ่อน ซึ่งปัจจุบันเก็บรักษาอยู่ในพระที่นั่งพุทไธสวรรค์ ลวดลายบนตู้ใบนั้นเป็นตอนสืบมรรคา ดังนั้นจึงกล่าวได้ว่า ทั้งหมดที่เราทำฉากขึ้นมานั้น เราไม่ได้เพ้อเจ้อ ฟุ้งซ่าน คิดไปเอง แต่มาจากการศึกษาค้นคว้าจากประวัติศาสตร์ จากหลักฐานทางโบราณคดี เราดูจากครู แล้วจึงสร้างสรรค์ให้ออกมาเป็นของจริง

คุณสามารถพบรายการดีที่ครบครันด้วยสาระและความบันเทิง รายการ แนวหน้าวาไรตี้ออกอากาศทุกวันอาทิตย์ เวลา16.00-16.25 น.ทางโทรทัศน์ TNN 2 ช่อง 784 ดิจิทัลทีวี หรือTrue Visions 8 และชมรายการย้อนหลังได้ที่ YouTubeผู้หญิงแนวหน้า by คุณแหน