เวลาที่เราได้รับยามาจากการสั่งโดยแพทย์ หรือจากการจ่ายโดยเภสัชกร ขอให้เราเคร่งครัดกับการรับประทานยาตามคำสั่ง เพื่อให้การรักษาอาการเจ็บป่วยของเรามีประสิทธิภาพสูงสุด ทั้งนี้ ยาที่เราได้รับในปัจจุบันส่วนมากมักอยู่ในรูปเม็ดและแคปซูล เพราะสะดวกในการใช้มากที่สุด ช่วยทำให้ผู้ป่วยได้รับยาในขนาดที่แม่นยำเหมาะสมกับอาการของโรค โดยยาเม็ดนั้นสามารถออกแบบรูปร่างหน้าตาให้แตกต่างกันได้ เช่น เป็นเม็ดเหลี่ยม เม็ดกลม หรือรูปหัวใจ อีกทั้งมีสีสันหลากหลาย บางชนิดมีการเคลือบเม็ดยาให้มีความมันวาว หรือพิมพ์และสลักสัญลักษณ์ต่างๆ เป็นเอกลักษณ์เฉพาะ ช่วยให้ผู้ป่วยจดจำยาได้ง่าย รวมทั้งสามารถกำหนดระยะเวลาการออกฤทธิ์ และตำแหน่งของการออกฤทธิ์ในการรักษาได้อย่างแม่นยำ แล้วที่สำคัญคือช่วยหลบรสและกลิ่นที่ไม่น่าพิสมัยของยาได้  

ในกรณีของแคปซูล มีทั้งแคปซูลเปลือกแข็ง และแคปซูลนิ่ม (เรียกว่าซอฟเจล) แคปซูลแบบแข็งที่เราคุ้นเคยมักอยู่ในรูปแบบยาปฏิชีวนะบรรจุผงยาอยู่ในปลอกแคปซูล ส่วนแคปซูลแบบนิ่ม ก็จะพบได้จากผลิตภัณฑ์น้ำมันตับปลา หรือวิตามินอี เป็นต้น 

โดยทั่วไป ยาเม็ดและยาแคปซูลส่วนใหญ่ถูกออกแบบมาให้กลืนยาทั้งเม็ดพร้อมน้ำสะอาดในปริมาณที่มากพอ เพื่อให้มั่นใจว่าเม็ดยาไม่ค้างที่หลอดอาหาร อันจะทำให้เกิดความระคายเคืองต่อทางเดินอาหารได้ แต่ในบางกรณีผู้ป่วยบางรายอาจ
ไม่สามารถกลืนยาทั้งเม็ดได้ เนื่องจากเม็ดยามีขนาดใหญ่บางกรณีผู้ป่วยบางรายโดยเฉพาะผู้ป่วยติดเตียง ที่ต้องรับอาหารทางสายยาง ทำให้อาจมีความจำเป็นต้องหักเม็ดยา หรือบดยาเพื่อลดขนาดในการกลืน หรือแกะผงยาออกมาจากเปลือกแคปซูล เพื่อผสมกับอาหารเหลวแล้วให้อาหารทางสายยาง แต่ต้องเรียนให้ทราบว่ายาบางชนิด เมื่อเราหัก แบ่ง บดเม็ดยา หรือแกะยาออกจากเปลือกแคปซูลอาจทำให้ประสิทธิภาพของยาลดลง และอาจทำให้เกิดผลข้างเคียงสูงขึ้น 

ยาจะถูกหัก แบ่ง หรือบดได้หรือไม่ ขึ้นอยู่กับรูปแบบการผลิตที่ออกแบบมาตั้งแต่ต้น เช่น ยาที่ผลิตมาในรูปแบบยาเม็ดเคลือบน้ำตาล มีลักษณะเป็นมันวาว ดูน่าใช้ มีขอบมน มีรสหวานเมื่อสัมผัสลิ้น มีคุณสมบัติในการกลบรสและกลิ่นที่ไม่ดีของตัว ช่วยให้สะดวก และกลืนง่าย ยาชนิดนี้เป็นเม็ดค่อนข้างแข็ง จึงไม่เหมาะกับการหัก แบ่ง หรือบด  

แต่ในกรณีที่จำเป็นต้องบดยาให้ผู้ป่วย ต้องสอบถามเภสัชกรก่อนว่าทำได้หรือไม่ เพราะการบดอาจทำให้เกิดการ
ระคายเคืองต่อทางเดินอาหารได้ หรือในกรณีของยาเม็ดเคลือบฟิล์มนอกจากผลิตเพื่อให้ดูน่าใช้แล้ว ฟิล์มที่เคลือบบางชนิดยังช่วยป้องกันตัวยาจากการเสื่อมสลายด้วยอากาศและความชื้น แผ่นฟิล์มที่เคลือบเม็ดยาอาจมีคุณสมบัติพิเศษต่างๆ เพื่อประโยชน์ในการรักษา เช่น ยาบางชนิดออกแบบให้ยาแตกตัวออกให้หมดในคราวเดียวแล้วดูดซึมเข้าสู่ร่างกาย แต่ฟิล์มบางชนิดออกแบบมาเพื่อให้ปลดปล่อยตัวยาทีละน้อย เพื่อทำให้ยาออกฤทธิ์นานขึ้น เพื่อให้ไม่ต้องรับประทานยาวันละหลายมื้อ  

ดังนั้น หากเราหัก แบ่ง หรือบดยา ฟิล์มหรือกลไกที่สร้างไว้จะถูกทำลาย แทนที่ยาจะค่อยๆ ปล่อยฤทธิ์ยาทีละน้อย
แต่กลายเป็นว่าตัวยาทั้งหมดถูกปล่อยออกมาในครั้งเดียวในปริมาณมากเกินไป ทำให้ได้รับยาเกินขนาด หรือมีผลข้างเคียง และอาจได้รับพิษจากยาได้ ในขณะที่ฟิล์มบางชนิดออกแบบมาเพื่อให้ปล่อยตัวยาสำคัญในอวัยวะที่จำเพาะเจาะจงของร่างกาย เช่น ลำไส้เล็ก เพื่อป้องกันไม่ให้กรดหรือน้ำย่อยจากกระเพาะอาหารทำลายยา ยาบางชนิดเมื่อสัมผัสกระเพาะอาหารจะทำให้เกิดการระคายเคือง จึงต้องออกแบบให้ยาแตกตัวและละลายที่ลำไส้เล็กแทน หากเราหัก แบ่ง หรือบดยา ก็จะทำให้ฟิล์มเสียสภาพ ยาจะไม่ถูกปลดปล่อยในอวัยวะที่ต้องการ ในกรณีนี้จึงห้ามหัก แบ่ง หรือบด แต่ต้องกลืนยาทั้งเม็ด  

นอกจากนี้ ยังมียาในลักษณะเดียวกันที่ควบคุมการปล่อยตัวยาสำคัญ แต่มีวิธีการผลิตแตกต่างกัน โดยการปั้นตัวยา
สำคัญเป็นรูปทรงกลมเล็กๆ แล้วเคลือบด้วยแผ่นฟิล์มบางๆ เพื่อป้องกันตัวยาสำคัญละลายในกระเพาะอาหาร จากนั้นก็เอารูปทรงกลมที่เคลือบฟิล์มมาตอกรวมเป็นหนึ่งเม็ด หรือเอาเม็ดทรงกลมนี้ไปบรรจุในปลอกแคปซูล ยากลุ่มนี้ใช้ในกรณีที่ผู้ป่วยรับประทานยาไม่สะดวก จึงสามารถหักเม็ดยา แบ่งครึ่งได้ หรือในกรณียาแคปซูลก็สามารถถอดเปลือกแคปซูลแล้วผสมน้ำเชื่อมหรือน้ำหวานได้ เนื่องจากการหักเม็ด หรือการแกะแคปซูลไม่ได้ทำลายฟิล์มของเม็ดทรงกลม แต่ห้ามบดยาชนิดนี้ เนื่องจากการบดทำให้ฟิล์มที่เคลือบเม็ดทรงกลมแตกเสียหาย ส่งผลทำให้ฤทธิ์ยาลดลง หรือก่อผลข้างเคียงของยามากขึ้น 

อย่างไรก็ตาม ยาบางชนิดสามารถหัก แบ่ง และบดได้แต่ยาบางชนิด หักได้ แบ่งได้ แต่บดไม่ได้ ส่วนยาบางชนิดหักไม่ได้ แบ่งไม่ได้ บดไม่ได้ ซึ่งแต่ละชนิดของยามีความแตกต่างกัน เพราะฉะนั้น หากผู้ป่วยมีปัญหายาที่ต้องรับประทานมีขนาดเม็ดใหญ่เกินไป กลืนลำบาก ก็ต้องบอกว่าอย่าหัก บดหรือแบ่งยาโดยไม่ได้ถามเภสัชกร เพราะการรับประทานยาที่ใช้ผิดวิธีจะไม่ช่วยให้การรักษาโรคมีประสิทธิภาพสูงสุด

ผศ.ภก.ดร.บดินทร์ ติวสุวรรณ  

คณะเภสัชศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย