นิ่วคือก้อนแข็งที่เกิดจากการสะสมของสารต่างๆภายในไตหรือทางเดินปัสสาวะ สามารถพบนิ่วได้ในบริเวณไต ท่อไต กระเพาะปัสสาวะ เพราะมีสารประกอบตกตะกอนและกลายเป็นก้อนนิ่วเมื่อมีความเข้มข้นสูง แล้วทำให้เกิดความเจ็บปวดเมื่อก้อนนิ่วเคลื่อนตัวหรือขัดขวางการไหลของปัสสาวะ

ปัจจัยเสี่ยงของการเกิดนิ่ว ได้แก่ ดื่มน้ำน้อยเกินไปการดื่มน้ำไม่เพียงพอทำให้ปัสสาวะมีความเข้มข้นมากขึ้น ส่งผลให้สารประกอบต่างๆ เช่น แคลเซียม ออกซาเลต และกรดยูริกตกตะกอน แล้วก่อให้เกิดนิ่ว การบริโภคสารอาหารบางชนิดมากเกินไป เช่น อาหารที่มีแคลเซียม ออกซาเลต หรือกรดยูริกสูง อาจเพิ่มความเสี่ยงในการเกิดนิ่ว เช่น อาหารที่มีโปรตีนจากสัตว์สูง อาหารเค็ม และอาหารที่มีออกซาเลตสูง (เช่น ช็อกโกแลต ผักโขม) และเกิดภาวะบางอย่างที่มีผลต่อการขับสารจากร่างกาย 

ภาวะที่ทำให้ร่างกายขับแคลเซียมหรือสารต่างๆ ออกมากเกินไป เช่น ภาวะไขมันสูง ภาวะกรดยูริกในเลือดสูงและพันธุกรรม หากมีประวัติคนในครอบครัวเป็นนิ่ว
ก็อาจเพิ่มโอกาสที่จะเป็นนิ่ว การติดเชื้อทางเดินปัสสาวะการติดเชื้อแบคทีเรียบางชนิดในทางเดินปัสสาวะอาจส่งผลให้เกิดนิ่วได้ ปัญหาเกี่ยวกับระบบทางเดินปัสสาวะ เช่น การอุดตันของทางเดินปัสสาวะ หรือความผิดปกติของการทำงานของไต การใช้ยาบางชนิด เช่น ยาขับปัสสาวะ เป็นต้น

อาการและการแสดงของนิ่วอาจแตกต่างกันไปตามตำแหน่งของนิ่วในร่างกาย ขนาดของนิ่วและระดับการอุดตันหรือการอักเสบที่เกิดขึ้น ผู้ป่วยมักปวดหลังหรือเอวอย่างรุนแรง อาการปวดมักเริ่มที่ด้านหลังหรือตรงเอว และอาจลามไปที่ขาหนีบหรือบริเวณท้องน้อย ปวดจะเป็นแบบฉับพลันและรุนแรง อาจปวดเป็นพักๆ เนื่องจากการเคลื่อนที่ของนิ่วอาจรู้สึกปวดร้าวไปยังบริเวณอวัยวะเพศหรือต้นขา ซึ่งขึ้นอยู่กับตำแหน่งของนิ่ว รวมถึงอาจมีปัสสาวะเป็นเลือด ปัสสาวะอาจมีสีชมพู แดง ปัสสาวะบ่อยหรือเจ็บเวลาปัสสาวะ 

หากนิ่วเคลื่อนลงมาติดอยู่ในท่อไตหรือลงมาถึงกระเพาะปัสสาวะ อาจทำให้รู้สึกปวดขณะปัสสาวะ หรือมีความรู้สึกปวด อยากปัสสาวะบ่อยขึ้น ปัสสาวะขุ่นหรือมีกลิ่นเหม็นในกรณีที่เกิดการติดเชื้อร่วมด้วย ถ้ามีอาการไข้ หนาวสั่น ปัสสาวะน้อยลงหรือปัสสาวะไม่ออก กรณีนี้ผู้ป่วยต้องรีบไปพบแพทย์ เนื่องจากเป็นสัญญาณของโรคที่รุนแรงมากแล้ว

มียาหลายชนิดที่อาจเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดนิ่วในไตหรือทางเดินปัสสาวะ เนื่องจากยาบางอย่างจะส่งผลให้มีการสะสมสารต่างๆ ที่นำไปสู่การก่อตัวของนิ่ว ยาที่อาจทำให้เกิดนิ่ว ได้แก่ ยาขับปัสสาวะ ที่ทำให้ปริมาณน้ำในร่างกายลดลง ส่งผลให้ปัสสาวะเข้มข้นขึ้น เท่ากับเพิ่มโอกาสการตกตะกอนของแคลเซียมและเกิดนิ่วในไตได้ เท่ากับเพิ่มความเสี่ยงของการเกิดนิ่ว 

อีกสิ่งหนึ่งคือแคลเซียม ยาแคลเซียมเสริม ยาหรืออาหารเสริมแคลเซียม ก็คืออีกสาเหตุหนึ่ง หากรับประทานในปริมาณมากอาจทำให้มีแคลเซียมในร่างกายสูงเกินไป
ส่งผลให้แคลเซียมตกตะกอนและก่อให้เกิดนิ่วในไต เพิ่มความเสี่ยงของนิ่วแคลเซียม 

การใช้ออกซาเลต ยาเสริมวิตามินดี เมื่อต้องใช้วิตามินดีในปริมาณมาก อาจเพิ่มการดูดซึมแคลเซียมจากลำไส้ซึ่งนำไปสู่การสะสมของแคลเซียมในไตและก่อให้เกิดนิ่วในไต 

ส่วนยาลดกรดที่มีแคลเซียมเป็นส่วนประกอบ เช่น ยาใช้รักษาอาการกรดไหลย้อน อาจทำให้ระดับแคลเซียมในปัสสาวะเพิ่มขึ้น ส่งผลให้เกิดนิ่วแคลเซียมในไตได้ และยังมียาอัลโลพูรินอล ยาตัวนี้ใช้รักษาโรคเกาต์ และลดระดับกรดยูริกในเลือด แต่การใช้ยานี้อาจก่อให้เกิดนิ่วกรดยูริกได้ในผู้ป่วยบางราย เนื่องจากการสะสมของกรดยูริกในปัสสาวะ 

นอกจากนี้ยังมียาอื่นๆ ที่อาจเพิ่มปัจจัยเสี่ยงการเกิดนิ่วอีกหลายชนิด เพราะฉะนั้น เมื่อเราใช้ยา เราต้องปฏิบัติตัวเพื่อป้องกันการเกิดนิ่วที่ดีที่สุดคือดื่มน้ำให้เพียงพออย่างน้อยวันละ 2 ลิตร โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อฉลากยาระบุว่าให้ดื่มน้ำมากๆ ระหว่างที่ใช้ยานี้ 

หากจำเป็นต้องใช้ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร หรือวิตามิน ควรปรึกษาแพทย์ หรือเภสัชกรก่อน นอกจากนี้ ต้องหมั่นสังเกตความผิดปกติของร่างกายที่เกิดขึ้น แล้วต้องแจ้งแพทย์หรือเภสัชกรทราบทุกครั้งเมื่อได้รับยา เพื่อประเมินว่าอาการที่เกิดขึ้น เป็นอาการนิ่วที่อาจเป็นผลข้างเคียงจากการใช้ยาหรือไม่

รศ.ภญ.ดร.ณัฏฐดา อารีเปี่ยม และ รศ.ภก.ดร.บดินทร์ ติวสุวรรณ

คณะเภสัชศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย