เราเคยคุยกันถึงเรื่องยาธาตุมาแล้ว มาวันนี้จะพาคุณผู้อ่านไปวิเคราะห์เจาะลึกกับยาธาตุให้ลึกลงไป เพราะเชื่อว่าทุกคนมีโอกาสใช้นี้ค่อยข้างบ่อย เวลามีอาการจุกเสียดแน่นท้อง
คำว่า “ธาตุ” มาจากแนวคิดของแพทย์แผนไทยและแพทย์แผนโบราณที่มองว่าร่างกายมนุษย์และสรรพสิ่งในธรรมชาติประกอบขึ้นจากธาตุทั้งสี่ ได้แก่ ดิน น้ำ ลม และไฟ หากธาตุตัวใดเสียสมดุลจะทำให้เกิดอาการเจ็บป่วย โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ธาตุลมและธาตุไฟ ที่เกี่ยวข้องโดยตรงกับระบบย่อยอาหารและการทำงานของกระเพาะลำไส้
ธาตุลมที่เสียสมดุลมักแสดงออกในรูปอาการท้องอืด ท้องเฟ้อ จุกเสียด แน่นท้อง เรอ มีลมในท้องมาก ธาตุไฟที่เสียสมดุลมักเกี่ยวข้องกับการย่อยอาหาร เช่น ย่อยไม่ดี อาหารไม่ย่อย หรือมีกรดในกระเพาะมากเกินไป
ยาธาตุจึงเป็นยาที่มีส่วนผสมของสมุนไพรหรือสารเคมีที่มีฤทธิ์ปรับสมดุลของธาตุลมและธาตุไฟ ช่วยขับลม ลดอาการท้องอืดท้องเฟ้อ และช่วยย่อยอาหาร
ยาธาตุที่รู้จักกันดีและนิยมใช้ในประเทศไทยมี 2 ชนิดหลัก คือ ยาธาตุน้ำแดง และ ยาธาตุน้ำขาว โดยมีส่วนประกอบและสรรพคุณแตกต่างกัน ยาธาตุน้ำแดงมีส่วนประกอบหลัก ได้แก่ โซเดียมไบคาร์บอเนต มีฤทธิ์เป็นด่างช่วยการสะเทินกรดในทางเดินอาหาร จึงช่วยลดกรดในกระเพาะอาหาร ที่เป็นสาเหตุหนึ่งของอาการจุกเสียด แน่นท้อง และน้ำมันหอมระเหยจากสมุนไพรต่าง ๆ เช่น น้ำมันสะระแหน่ หรือเปปเปอร์มินต์ น้ำมันผักชีลาว น้ำมันขิง น้ำมันพริก โกฐน้ำเต้า และการบูร เป็นต้น ทั้งหมดมีสรรพคุณขับลมในกระเพาะและลำไส้ ช่วยบรรเทาอาการท้องอืด ท้องเฟ้อ จุกเสียด แน่นท้อง ช่วยบรรเทาอาการเรอเหม็นเปรี้ยว อาเจียนที่เกิดจากกรดเกิน
ดังนั้นเมื่อผู้ป่วยมีอาการท้องอืด แน่นท้อง หรือมีอาการจุกเสียดได้ สามารถเลือกใช้ยาธาตุน้ำแดงได้ แม้ยาธาตุน้ำแดงมีความปลอดภัยค่อนข้างสูง แต่ผู้ป่วยโรคไต โรคหัวใจ และความดันโลหิตสูงที่ยังคุมอาการไม่ได้ ควรระมัดระวังการใช้นี้ ต้องปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนใช้ยา เนื่องจากมีส่วนประกอบของเกลือโซเดียม
ส่วนยาธาตุน้ำขาว มีส่วนประกอบหลักคือ ฟีนิลซาลิไซเลท หรือ ซาลอล ซึ่งสารนี้มีฤทธิ์เชื้ออ่อน ๆ ในลำไส้ และอาจมีเมนทอล ช่วยขับลมและให้ความรู้สึกเย็นสบายในช่องท้อง บางตำรับใส่น้ำมันจากลูกผักชีเทศ ซึ่งช่วยขับลม
อย่างไรก็ตามยาธาตุน้ำขาว ห้ามใช้ในผู้ที่แพ้ยาแอสไพริน เนื่องจากมีโครงสร้างของซาลอลกับแอสไพรินนั้นมีความคล้ายกัน และทำให้เกิดอาการแพ้ได้ ยาธาตุน้ำขาวมีฤทธิ์เชื้ออ่อน ๆ จึงช่วยแก้ท้องเสียที่เกิดจากการติดเชื้อแบบไม่รุนแรง ช่วยขับลม และบรรเทาอาการไม่สบายท้อง แต่ยาธาตุน้ำขาวไม่ได้ช่วยในการลดกรดในทางเดินอาหาร
ไม่ว่ายาธาตุชนิดใด ก่อนรับประทาน ต้องเขย่าขวดก่อนใช้เสมอ ส่วนเด็กและสตรีมีครรภ์ และสตรีที่กำลังให้นมบุตร เมื่อจะใช้ยาธาตุทั้งสองชนิดนี้ ต้องปรึกษาเภสัชกรเพื่อกำหนดขนาดยาที่เหมาะสม
เมื่อคุณอ่านมาถึงตรงนี้จะพบว่า ทั้งยาธาตุน้ำแดงและยาธาตุขาวเป็นยาที่ใช้ตามอาการ แต่หากใช้ปริมาณมากกว่าที่กำหนดหรือใช้ติดต่อนานเกินไป อาจส่งผลเสียต่อร่างกายได้ เช่น ใช้ยาตามอาการโดยไม่แก้ที่ต้นเหตุอาจนำไปสู่ความรุนแรงของโรคที่เพิ่มขึ้น เช่น การปวดท้อง จุกเสียด อาหารไม่ย่อย เนื่องจากมีแผลหรือก้อนในกระเพาะอาหาร แต่ผู้ป่วยเลือกกินยาบรรเทาอาการเพื่อซื้อเวลาไปเรื่อย ๆ ก็อาจนำไปสู่โรคที่รุนแรง หรือลุกลามมากขึ้น
ดังนั้น ไม่ว่าจะเป็นยาธาตุสีใด ถ้าใช้ไปแล้ว 2-3 วันแต่อาการรุนแรงขึ้น หรืออาการเบาลงเฉพาะตอนรับประทานยา แต่เมื่อหมดฤทธิ์ยาแล้วอาการกลับมาอีก ก็ต้องรีบไปปรึกษาเภสัชกรใกล้บ้าน หรือไปพบแพทย์โดยด่วน เพื่อหาสาเหตุของอาการและแก้ไขปัญหาที่ต้นเหตุ และขอย้ำว่ายาธาตุที่เปิดใช้แล้ว มีอายุเพียง 6 เดือนเท่านั้น เมื่อเปิดใช้แล้วจึงต้องเขียนวันที่กำกับไว้ และไม่ควรซื้อยาขนาดบรรจุที่มากเกินไป เพราะอาจใช้ไม่หมดภายใน 6 เดือน
หากคุณมีคำถามเกี่ยวกับยา โปรดสอบถามได้ที่ line @guruya ศูนย์ข้อมูลยา คณะเภสัชศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

รศ. ภญ. ดร. ณัฏฐดา อารีเปี่ยม และ รศ. ภก. ดร. บดินทร์ ติวสุวรรณ
คณะเภสัชศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย