โลกยุคใหม่ที่วิทยาศาสตร์การแพทย์ก้าวหน้าอย่างไม่หยุดยั้ง จึงมีหนึ่งในศาสตร์ที่กำลังเปลี่ยนแปลงวิธีการรักษาไปจากเดิมอย่างมากคือ เภสัชพันธุศาสตร์ เป็นศาสตร์ที่ว่าด้วยความสัมพันธ์ระหว่างพันธุกรรมของแต่ละบุคคลกับการตอบสนองต่อยา โดยมีเป้าหมายอยู่ที่การให้ยากับผู้ป่วยต้องมีความแม่นยำ ปลอดภัย มีประสิทธิภาพสูงสุด

แม้คำว่า “เภสัชพันธุศาสตร์” เป็นเรื่องใหม่และซับซ้อนมาก แต่แนวคิดนี้กลับสอดคล้องกับภูมิปัญญาไทยที่เราคุ้นเคยกันดีมานาน โดยเรามีสำนวนไทยคือ “ลางเนื้อชอบลางยา” หมายถึงความแตกต่างของแต่ละบุคคลในการตอบสนองต่อสิ่งต่าง ๆ โดยเฉพาะยา ตัวยาเดียวกันอาจให้ผลการรักษาที่ดีกับคน ๆ หนึ่ง แต่กลับใช้รักษาไม่ได้ผลกับอีกคนหนึ่ง หรือใช้แล้วอาจเกิดอาการแพ้ยา

สาเหตุหนึ่งเพราะว่าพันธุกรรม หรือยีนของแต่ละคน อาจมีผลต่อการดูดซึม การเปลี่ยนแปลง ขับออก และการออกฤทธิ์ของยา และด้วยความแตกต่างเพียงเล็กน้อยในลำดับดีเอ็นเอ อาจส่งผลมหาศาลต่อประสิทธิภาพและความปลอดภัยของยา ตัวอย่าง เช่น คนสองคนได้รับยาชนิดเดียวกันในขนาดเท่ากัน แต่อาจมีผลลัพธ์แตกต่างกันโดยสิ้นเชิง ซึ่งมีความสำคัญมากกับการใช้ยาบางชนิด ดังกรณีศึกษานี้ ยาอัลโลพูรินอล (allopurinol) เป็นยาลดกรดยูริกในเลือด ใช้รักษาโรคเกาต์ แม้จะเป็นยาที่มีประสิทธิภาพดี แต่ในบางคนกลับทำให้เกิดอาการแพ้รุนแรงถึงขั้นเสียชีวิต อย่างเช่น ผู้มียีน HLA-B58:01 มีความเสี่ยงสูงต่อการเกิดผื่นแพ้ยารุนแรงที่เรียกว่า กลุ่มอาการสตีเวนส์จอห์นสัน (Stevens-Johnson Syndrome) หรือ ท็อกซิก อีพิเดอร์มัลเนโครไลซิส (Toxic Epidermal Necrolysis) คือภาวะผิวหนังลอก อักเสบ และอาจรุนแรงจนเสียชีวิต 

ทั้งนี้ คนไทยประมาณ 16 เปอร์เซ็นต์มียีนเสี่ยงต่อการแพ้ยาตัวนี้ จึงจำเป็นต้องผ่านการตรวจยีนก่อนใช้ยาอัลโลพูรินอล การตรวจจึงสามารถช่วยป้องกันอาการแพ้รุนแรงได้อย่างมีประสิทธิภาพ หากผลตรวจบ่งว่าผู้ป่วยมียีนมีความเสี่ยงสูงต่อการเกิดผื่นแพ้ยารุนแรง ต้องหลีกเลี่ยงการใช้ยาอัลโลพูรินอล แล้วเลือกใช้ยาอื่นแทน

การตรวจยีนชนิดนี้ได้รับการสนับสนุนจาก สำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ (สปสช.) ในผู้ป่วยโรคเกาต์รายใหม่ และเริ่มนำไปใช้ในโรงพยาบาลหลายแห่งทั่วประเทศ

นอกจากกรณีของยาอัลโลพูรินอล  ที่การแพ้ยามีความสัมพันธ์กับยีนบางชนิดแล้ว  ยารักษาโรคลมชัก ชื่อคาร์บามาเซปีน (carbamazepine) ก็อยู่ในข่ายการเฝ้าระวัง เพราะประชากรเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ รวมถึงคนไทยบางคนมียีนที่เสี่ยงสูงต่อการเกิดผื่นแพ้ยารุนแรง เพราะฉะนั้น การตรวจยีนก่อนใช้ยาคาร์บามาเซปีน จึงจำเป็นมาก เพราะช่วยหลีกเลี่ยงอันตรายที่อาจเกิดขึ้น

อีกตัวอย่างหนึ่ง คือ ยาโคลพิโดเกรล (clopidogrel) ที่ใช้ป้องกันการเกิดภาวะลิ่มเลือดอุดตันในหลอดเลือดในผู้ป่วยโรคหัวใจ ซึ่งคนไทยจำนวนหนึ่ง มียีนที่ทำให้ยาชนิดนี้ออกฤทธิ์ได้ไม่เต็มที่ ทำให้เสี่ยงต่อการเกิดภาวะหัวใจขาดเลือดซ้ำ การตรวจยีน จึงช่วยให้แพทย์สามารถเลือกใช้ยาได้เหมาะสม

จากที่กล่าวมานั้นสะท้อนให้เห็นว่า “ลางเนื้อชอบลางยา” ไม่ใช่แค่สำนวนโบราณที่ไม่มีความหมาย แต่ทว่ามีหลักการที่สามารถอธิบายได้ด้วยเภสัชพันธุศาสตร์ โดยในปัจจุบันการตรวจยีนก่อนการใช้ยาบางชนิด จึงช่วยป้องกันอาการแพ้รุนแรงที่อาจทำให้เสียชีวิตได้ และทำให้ช่วยการเลือกใช้ยาและขนาดยาที่เหมาะสมกับพันธุกรรมของผู้ป่วย อันจะช่วยลดค่าใช้จ่ายด้านการดูแลรักษาสุขภาพ และลดภาระค่าใช้จ่ายจากการรักษาที่เกิดจากการแพ้ยารุนแรง

รศ. ภญ. ดร. ณัฏฐดา อารีเปี่ยม และ รศ. ภก. ดร. บดินทร์ ติวสุวรรณ
คณะเภสัชศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย