อยู่ร่วมอย่างเข้าใจแบบอย่างการจัดการปัญหาลิงรบกวนจากมหิดลกาญจน์สู่จังหวัดกาญจนบุรี

อาจารย์ ดร. จุฑามาศ สุคนธปฏิภาค อาจารย์ประจำสาขาวิชาชีววิทยาเชิงอนุรักษ์ วิทยาเขตกาญจนบุรี มหาวิทยาลัยมหิดล ผู้รับผิดชอบหลักโครงการ การพัฒนาศักยภาพของท้องถิ่นในการอยู่ร่วมกันระหว่างคนกับลิงแสมในพื้นที่มหาวิทยาลัยและชุมชนโดยรอบ ภายใต้การสนับสนุนจากทุนพันธกิจเพื่อสังคม (Social Engagement) ของมหาวิทยาลัยมหิดล ปีงบประมาณ 2568 ได้เปิดเผยว่า ประเทศไทยมีพื้นที่ที่ได้รับผลกระทบจากปัญหาลิงรบกวนกว่า 300 แห่ง โดยลิงแสม (Macaca fascicularis) เป็นชนิดที่สร้างปัญหามากที่สุด แม้จะยังพบได้ทั่วไป แต่ในระดับโลก ลิงแสมถูกจัดให้อยู่ในสถานภาพ ใกล้สูญพันธุ์ (Endangered) เนื่องจากจำนวนประชากรลดลงกว่า 40% ในช่วงสามรุ่นที่ผ่านมา ปัญหาหลักมาจากการล่า การสูญเสียถิ่นอาศัย และความขัดแย้งกับมนุษย์ที่ทวีความรุนแรงขึ้น

หนึ่งในพื้นที่ที่ประสบปัญหามาอย่างต่อเนื่อง คือ มหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตกาญจนบุรี และชุมชนรอบข้าง โดยเฉพาะบริเวณ วัดไตรรัตนาราม และ โรงเรียนการกุศลวัดไตรรัตนาราม ลิงในพื้นที่นี้ไม่ได้เป็นประชากรธรรมชาติดั้งเดิม แต่ถูกนำมาปล่อยตั้งแต่ราวปี พ.ศ. 2535 จากเพียง 45 ตัว กลายเป็นเกือบ 300 ตัวในปี 2561 ลิงเหล่านี้ปรับตัวอยู่ในสภาพแวดล้อมของมนุษย์ได้ดี จากเดิมที่เป็นจุดดึงดูดนักท่องเที่ยวกลับกลายเป็นต้นเหตุของความเสียหาย ทั้งทรัพย์สินและความปลอดภัยของคนในพื้นที่

ที่ผ่านมา มหาวิทยาลัยและชุมชนได้พยายามจัดการปัญหาด้วยวิธีหลากหลาย เช่น การใช้หนังสติ๊กไล่ลิง การทำถังขยะกันลิง หรือการติดตั้งกรงหรือกระจกป้องกันไม่ให้ลิงบุกรุกอาคาร แต่ด้วยความเฉลียวฉลาดและความสามารถในการเรียนรู้ของลิง วิธีการเหล่านี้จึงต้องปรับเปลี่ยนอยู่เสมอ เพื่อสร้างแนวทางที่ยั่งยืนมากขึ้น วิทยาเขตกาญจนบุรี จึงร่วมมือกับ คณะสัตวแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล และ กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช ในการควบคุมประชากรลิงด้วยการทำหมันอย่างต่อเนื่องตั้งแต่ปี 2561 เป็นต้นมา ขณะเดียวกันก็มีความพยายามในการรวบรวมข้อมูลด้านนิเวศวิทยาและพฤติกรรมของลิงในพื้นที่ผ่านกิจกรรมการเรียนการสอนและการวิจัย เพื่อนำมาใช้เป็นฐานข้อมูลในการวางแผนบริหารจัดการเพื่อแก้ปัญหาในระยะยาว

โอกาสใหม่จากนโยบายกระจายอำนาจ

ในปี 2567 ประเทศไทยได้ประกาศมอบอำนาจให้องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น (อปท.) สามารถดำเนินการแก้ไขปัญหาสัตว์ป่าที่รบกวนประชาชนในพื้นที่ของตนได้ ถือเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญที่เปิดโอกาสให้การจัดการปัญหาลิงมีความคล่องตัวและยั่งยืนมากขึ้น อย่างไรก็ตาม การขับเคลื่อนนโยบายนี้จำเป็นต้องอาศัยการเสริมองค์ความรู้และศักยภาพของเจ้าหน้าที่ท้องถิ่น เพื่อให้เข้าใจหลักวิชาการด้านการจัดการสัตว์ป่าและสามารถประสานงานกับภาคส่วนอื่นได้อย่างมีประสิทธิภาพ

มหิดลกาญจน์ ขับเคลื่อนสู่พื้นที่เรียนรู้ต้นแบบ เพื่อตอบสนองต่อนโยบายดังกล่าว มหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตกาญจนบุรี จึงได้จัดทำโครงการ การพัฒนาศักยภาพของท้องถิ่นในการอยู่ร่วมกันระหว่างคนกับลิงแสมในพื้นที่มหาวิทยาลัยและชุมชนโดยรอบ ภายใต้การสนับสนุนจากทุนพันธกิจเพื่อสังคม (Social Engagement) ของมหาวิทยาลัยมหิดล ปีงบประมาณ 2568

โครงการนี้นำโดย อาจารย์ ดร. จุฑามาศ สุคนธปฏิภาค อาจารย์ประจำสาขาวิชาชีววิทยาเชิงอนุรักษ์ วิทยาเขตกาญจนบุรี พร้อมด้วย คุณกฤษณ์ ขาวบาง ผู้ช่วยอธิการบดีฝ่ายวิทยาเขตกาญจนบุรี(ด้านกายภาพและสิ่งแวดล้อม)มหาวิทยาลัยมหิดล, อาจารย์ ดร.นิธิมา สุทะพินธ์ อาจารย์ประจำสาขาวิชาวิทยาศาสตร์และศิลปศาสตร์ วิทยาเขตกาญจนบุรี, อาจารย์ดร. สัตวแพทย์หญิงพจนา วรรธนะนิตย์ คณะสัตวแพทยศาสตร์ และผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. พธู คูศรีพิทักษ์ สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเอเชีย มหาวิทยาลัยมหิดล

กิจกรรมภายใต้โครงการครอบคลุมตั้งแต่

- การอบรมเชิงปฏิบัติการ ให้ความรู้และทักษะด้านการจัดการปัญหาลิงแก่บุคลากรองค์กรปกครองท้องถิ่นในจังหวัดกาญจนบุรี

- การสื่อสารและสร้างความเข้าใจ ผ่านสื่อและกิจกรรมชุมชน เพื่อส่งเสริมการอยู่ร่วมอย่างสันติ

- การพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น สำหรับโรงเรียนที่ได้รับผลกระทบจากลิง เพื่อปลูกฝังความเข้าใจและทักษะการอยู่ร่วมกับลิงในเด็กและเยาวชน

- การสนับสนุนการจัดทำแผนบริหารจัดการเพื่อแก้ปัญหาลิงในระยะยาวขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ให้สอดคล้องกับบริบทพื้นที่และประกาศคณะกรรมการกระจายอำนาจฯ

การขยายผลสู่ระดับจังหวัดความร่วมมือดังกล่าวนำไปสู่การผลักดันบันทึกข้อตกลงความร่วมมือ (MOU) ระหว่าง มหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตกาญจนบุรี กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช และสำนักงานส่งเสริมการปกครองท้องถิ่นจังหวัดกาญจนบุรี เพื่อวางรากฐานการแก้ปัญหาลิงรบกวนในระดับจังหวัด โดยยึดหลักการอยู่ร่วมกัน (Coexistence) ตามแนวทางนานาชาติ ซึ่งไม่เพียงมุ่งลดความขัดแย้งระหว่างคนกับลิงเท่านั้น แต่ยังส่งเสริมให้เกิดการเรียนรู้ร่วมกันระหว่างหน่วยงานภาครัฐ ภาควิชาการ และชุมชน เพื่อพัฒนาแนวทางการจัดการสัตว์ป่าที่สอดคล้องกับสังคมและสิ่งแวดล้อมไทยอย่างแท้จริง