เมื่อวันที่ 6 พฤศจิกายน 2563 ผศ.ดร.นพร โพธิ์พัฒนชัย อาจารย์คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ กล่าวในงานเสวนา “คิดจะขุดคลองไทยแล้วอย่างไรต่อ” จัดโดยสถาบันกฎหมายขนส่งและพาณิชย์นาวี ร่วมกับ ศูนย์กฎหมายพาณิชย์และธุรกิจ ณ มหาลัยธรรมศาสตร์ (ท่าพระจันทร์) ว่า หากไทยตั้งใจจะขุดคลองไทยหรือคอคอดกระให้ได้จริงๆ หนึ่งในปัจจัยสำคัญที่ต้องพิจารณาคือกฎหมายระหว่างประเทศที่รัฐไทยมีพันธกรณีต้องปฏิบัติตาม

อาทิ อนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยกฎหมายทะเล (UNCLOS) ซึ่งมีหลายประการ ได้แก่ ข้อ 192 กำหนดให้ประเทศต่างๆ มีหน้าที่ต้องปกป้องคุ้มครองและสงวนรักษาทรัพยากรทางทะเล ดังนั้นหากชาติใดชาติหนึ่งทำผิดกฎหมายนี้ ชาติอื่นๆ แม้จะอยู่คนละภูมิภาคกับชาติที่กระทำผิดก็สามารถหยิบยกขึ้นมาฟ้องร้องเป็นคดีความได้ ไม่จำเป็นต้องเป็นชาติที่ได้รับผลกระทบจากการกระทำผิดนั้นโดยตรง

ข้อ 194 (5) กำหนดให้ประเทศต่างๆ มีหน้าที่ต้องคุ้มครองระบบนิเวศที่หายากและอ่อนไหว (Rare Fragile Ecosystem) ดังนั้นโครงการพัฒนาขนาดใหญ่ต้องสามารถรับรองได้ว่าจะไม่ส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศดังกล่าวอย่างมีนัยสำคัญ ซึ่งเคยมีคำวินิจฉัยของศาลระหว่างประเทศมาแล้ว เช่น กรณีพิพาทระหว่าง 2 ประเทศ คือ อาร์เจนตินา กับ อุรุกวัย ในปี 2553 ว่าด้วยโครงการขนาดใหญ่ที่ส่งผลกระทบอย่างร้ายแรงและอาจไม่สามารถทำให้กลับคืนสู่สภาพเดิมได้ ดังนั้นจึงต้องมีมาตรการป้องกันผลกระทบไว้ล่วงหน้า

ข้อ 196 กำหนดให้ประเทศต่างๆ ต้องไม่นำเข้าไปซึ่งสิ่งมีชีวิตชนิดใหม่หรือสิ่งมีชีวิตต่างถิ่น แต่ระบบนิเวศทางทะเลของฝั่งอ่าวไทยกับฝั่งทะเลอันดามันนั้นแตกต่างกัน หากขุดคลองไทยซึ่งหมายถึงการเชื่อมทะเล 2 ฝั่งเข้าด้วยกัน ย่อมมีความเป็นไปได้ที่สิ่งมีชีวิตจากทะเลทั้ง 2 ฝั่งจะถ่ายเทข้ามไป-มา และไม่รู้ว่าจะส่งผลกระทบอย่างไรกับสิ่งแวดล้อมบ้าง แต่ที่แน่นอนคือรัฐไทยมีหน้าที่ต้องปฏิบัติตามกฎหมายระหว่างประเทศดังกล่าว และ ข้อ 207 กำหนดให้ประเทศต่างๆ มีหน้าที่ป้องกัน ลดและควบคุมภาวะมลพิษทางทะเลที่มีแหล่งกำเนิดจากบนบก เป็นต้น

ผศ.ดร.นพร กล่าวต่อไปว่า นอกจาก UNCLOS แล้ว รัฐไทยยังมีพันธกรณีตาม อนุสัญญาว่าด้วยพื้นที่ชุ่มน้ำ (Ramsar Site) อนุสัญญาว่าด้วยการค้าระหว่างประเทศซึ่งชนิดสัตว์ป่าและพืชป่าที่ใกล้สูญพันธุ์ (CITES) และ อนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ (CBD) ซึ่งแม้โครงการคลองไทยจะไม่ได้ตัดผ่านพื้นที่ป่าชุ่มน้ำหรือพื้นที่อุทยานแห่งชาติ แต่ก็ต้องชี้แจงต่อที่ประชุมระหว่างประเทศให้ได้ด้วยเช่นกันว่าโครงการดังกล่าวจะไม่ส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมตามที่อนุสัญญาทั้ง 3 ฉบับกำหนดความคุ้มครองไว้

ทั้งนี้ ตนไม่มั่นใจนักว่าผู้มีอำนาจในรัฐไทยจะใส่ใจสิ่งแวดล้อมอย่างจริงจัง ซึ่งตนนั้นมีพื้นเพเป็นชาว จ.สุราษฎร์ธานี ย้อนไป 20-30 ปีก่อน รัฐบาลไทยขณะนั้นมีโครงการทำสะพานเชื่อมอ่าวไทยกับทะเลอันดามัน หรือแลนด์บริดจ์ (Land Bridge) เนื่องจากมองว่าการขุดคอคอดกระไม่คุ้มค่า ทุกวันนี้ยังมีเส้นทางถนนขนาดใหญ่ 8 เลน และทางรถไฟระหว่าง จ.กระบี่ กับ จ.นครศรีธรรมราช เหลือให้เห็น แต่ไม่มีรถไฟแล่นผ่านแต่อย่างใด

“Land Bridge อันนี้ตัดผ่านพื้นที่อุทยานแห่งชาติที่เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำ ตอนสมัยเด็กๆ ผมไปดูนกน้ำเสมอ แล้วถนนเส้นนี้ตัดผ่านตรงกลางแล้วเพิกถอนพื้นที่อุทยาน ทุกวันนี้ก็ไม่ได้มีนกน้ำเหลืออยู่ นอกจากต้นปาล์ม แต่แน่นอนเมื่อแลกกับความเจริญทางเศรษฐกิจ อันนี้คือสิ่งที่เราต้อง Trade Off (แลกเปลี่ยน) และเราต้องเสียไป ผมอยากให้มองย้อนกลับไปตั้งแต่เราเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 ผมพูดในภาพรวมในฐานะรัฐไทย ผมไม่คิดว่าเราจะให้ความสำคัญกับสิ่งแวดล้อมอย่างที่ควรจะเป็น” ผศ.ดร.นพร กล่าว

ผศ.ดร.นพร อธิบายเพิ่มเติมว่า ไทยได้ให้คำมั่นกับองค์การสหประชาชาติ (UN) ว่าจะปฏิบัติตาม เป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDGs) ทั้งหมด 17 ข้อ โดยข้อที่ 14 คือ อนุรักษ์และใช้ประโยชน์จากมหาสมุทร ทะเล และทรัพยากรทางทะเลอย่างยั่งยืนเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน (Life Below Water) กับข้อ 15 คือ ปกป้อง ฟื้นฟู และสนับสนุนการใช้ระบบนิเวศบนบกอย่างยั่งยืน จัดการป่าไม้อย่างยั่งยืน ต่อสู้กับการกลายสภาพเป็นทะเลทราย หยุดการเสื่อมโทรมของที่ดินและฟิ้นสภาพกลับมาใหม่ และหยุดการสูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ (Life on Land)

ซึ่งตนไม่มีปัญหาหากจะขุดคลองไทยให้ได้ แต่สิ่งที่ต้องอธิบายให้ชัดเจนด้วยคือโครงการดังกล่าวจะตอบสนองเป้าหมาย SDG ข้างต้นอย่างไร และจริงๆ แล้วก็ไม่ใช่เฉพาะคลองไทย แต่หมายถึงโครงการพัฒนาขนาดใหญ่ทุกโครงการ รัฐบาลไทยต้องรักษาสมดุลระหว่างผลประโยชน์ด้านสิ่งแวดล้อมกับด้านเศรษฐกิจ แต่ที่ผ่านมาตนก็ไม่เคยเห็นรัฐบาลไทยชุดใดรักษาสมดุลเรื่องนี้ มีแต่การใช้เศรษฐกิจนำเสมอ

ผศ.ดร.นพร ยังกล่าวอีกว่า ยังมีพันธกรณีระหว่างประเทศที่ไม่ค่อยถูกพูดถึงมากนักในปัจจุบัน คือ ความตกลงที่ไทยทำกับอังกฤษในปี 2489 (Anglo-Thai Peace Treaty 1946) หรือสนธิสัญญาระงับสถานะของสงครามโลกครั้งที่ 2 ซึ่งในมาตรา 7 ระบุว่า ไทยไม่สามารถขุดคลองกระได้หากไม่ได้รับการยินยอมจากอังกฤษ ทั้งนี้ แม้จะมีการโต้แย้งว่าอังกฤษไม่ได้มีบทบาทใดๆ ในภูมิภาคนี้แล้ว แต่ตามธรรมเนียมที่ผ่านมา รัฐหรือประเทศที่เคยเป็นอาณานิคม มักจะได้รับสืบสิทธิต่างๆ ที่เจ้าอาณานิคมเคยทำไว้ในพื้นที่นั้น

“ผมไม่ได้บอกว่ามันเลิกไปแล้วหรือยังไม่เลิก เพียงแต่เรามีคลองนี้ขึ้นมา เราอาจจะเจอข้อโต้แย้งประเภทนี้ได้จากคนที่เป็น Colonize State (รัฐอาณานิคม) เดิม เช่น สิงคโปร์ มาเลเซีย พม่า เป็นต้น เราบอกว่ามันอาจจะยกเลิกไปแล้ว ผมก็ต้องถามว่าแล้วเราเคยถามอังกฤษไหมว่ามันยกเลิกหรือเปล่า เพราะมันยกเลิกฝ่ายเดียวได้หรือเปล่าก็ไม่รู้เหมือนกัน” ผศ.ดร.นพร ระบุ

อนึ่ง ในช่วงท้ายของการสัมมนา นายสมบูรณ์ นําทิพย์จันทาเจริญ หรือโบบิ ที่ปรึกษาประธานอนุกรรมาธิการ พิจารณาศึกษาการขุดคลองไทย ในคณะกรรมาธิการวิสามัญพิจารณาศึกษาการขุดคลองไทย และการพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ สภาผู้แทนราษฎร ได้ตั้งคำถามว่า ประเทศไทยจะไม่สนใจกฎหมายระหว่างประเทศได้หรือไม่ โดยยกตัวอย่าง สหรัฐอเมริกา ที่ไม่เห็นต้องปฏิบัติตามพันธกรณีระหว่างประเทศแต่อย่างใด

ซึ่ง ศ.ดร.ไผทชิต เอกจริยกร ผู้อำนวยการสถาบันกฎหมายขนส่งและพาณิชยนาวี และผู้อำนวยการพาณิชย์และธุรกิจ ที่มารับหน้าที่เป็นผู้ดำเนินรายการ ต้องชี้แจงว่า เพราะแต่ละประเทศนั้นไม่เหมือนกัน ในขณะที่ สหรัฐอเมริกากับ จีน เป็นประเทศใหญ่ ไทยนั้นเป็นเพียงประเทศเล็กๆ ดังนั้น ไทยจึงไม่สามารถทำอะไรแบบประเทศเหล่านั้นได้