ภายใต้แนวคิดที่ยึดผู้คนเป็นศูนย์กลางในระบบยุติธรรม ผศ.ดร.ฤทธิรงค์ จุฑาพฤฒิกร อาจารย์สายวิจัยและพัฒนานวัตกรรมการศึกษา มหาวิทยาลัยกรุงเทพ ได้ริเริ่มและพัฒนาโครงการ “Where the Silence Speaks” โครงการต้องการยกระดับคุณภาพชีวิตของกลุ่มผู้ต้องขังหญิงที่เปราะบาง โดยเฉพาะกลุ่มที่ตั้งครรภ์หรือมีลูกเล็กในเรือนจำ โดยการรวบรวมเสียงสะท้อนด้านต่างๆ ทั้งในมิติของงานวิจัย การเรียนการสอน นิทรรศการ งานศิลปะ และความร่วมมือเชิงนโยบาย

หนึ่งในหัวใจสำคัญของโครงการคือ การพยายามให้ผู้ต้องขังสามารถแสดงความคิดเห็นได้อย่างเต็มที่และรู้สึกปลอดภัยเพราะข้อจำกัดในด้านเสรีภาพและสถานที่ โดยเน้นไปที่การพัฒนาเครื่องมือและกระบวนการในการรวบรวมข้อมูลที่เข้าถึงและใช้งานง่าย และการสร้างพื้นที่ปลอดภัยทางจิตใจให้ผู้ต้องขังสามารถแสดงออกถึงความต้องการของตนได้อย่างแท้จริง

“ความท้าทายสำคัญไม่ใช่แค่การเข้าไปในเรือนจำ แต่คือการทลาย ‘สถาปัตยกรรมแห่งความเงียบ’ ที่ฝังลึกในใจของผู้หญิงเหล่านี้ ซึ่งรู้สึกว่าไม่มีสิทธิจะพูดหรือจินตนาการถึงชีวิตที่ดีกว่านี้” ผศ.ดร.ฤทธิรงค์ กล่าวว่า ทีมวิจัยทำงานร่วมกับเจ้าหน้าที่ราชทัณฑ์ นักศึกษา นักออกแบบ ผู้หญิงที่เคยถูกคุมขัง และผู้เชี่ยวชาญด้านสิทธิมนุษยชน มีการทดลองเครื่องมือเบื้องต้นกับอดีตผู้ต้องขัง ก่อนนำไปใช้กับกลุ่มผู้ต้องขังหญิงตั้งครรภ์และกลุ่มแม่ลูกอ่อนในเรือนจำ โดยดำเนินการภายใต้ มาตรฐานจริยธรรมการวิจัยในมนุษย์ ที่เข้มงวด ได้รับการอนุมัติจากคณะกรรมการจริยธรรม และให้ความสำคัญเป็นพิเศษกับ การปกป้องสิทธิของกลุ่มเปราะบาง ทั้งด้านจิตใจ ความสมัครใจ และความเป็นส่วนตัว

จากกระบวนการนี้สามารถพัฒนาไปสู่ต้นแบบของศูนย์แม่และเด็กภายในทัณฑสถานหญิงกลาง คลองเปรม ซึ่งใช้นวัตกรรมทางแนวคิด “Creative Pragmatic Co-Design” ที่พัฒนาขึ้นเพื่อทำงานในพื้นที่ที่มีข้อจำกัดสูง เช่น ระบบเรือนจำ และผลลัพธ์จากการทำงานร่วมกันทำให้ได้รับการยอมรับอย่างเป็นทางการในระดับนโยบาย โดยผู้อำนวยการทัณฑสถานหญิงกลางได้เชิญทีมวิจัยไปนำเสนอแบบเพื่อประกอบการวางแผนงบประมาณและการจัดสร้างจริงในอนาคต ซึ่งเป็นกรณีศึกษาสำคัญของการที่งานออกแบบเชิงมีส่วนร่วมสามารถมีผลต่อโครงสร้างพื้นฐานในพื้นที่ควบคุม

นอกจากการเปลี่ยนแปลงเชิงกายภาพแล้ว โครงการยังได้เปลี่ยนกรอบความคิดของเรือนจำ ให้มองบทบาทของ “พื้นที่” ไม่ใช่เพียงเพื่อการควบคุม แต่คือ พื้นที่ของความเข้าใจ การเยียวยา และคืนศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ให้กับหนึ่งในกลุ่มเปราะบางที่สุดในกระบวนการยุติธรรม

เครื่องมือการรวบรวมข้อมูลนี้ยังต่อยอดไปสู่การออกแบบสถานคุมขังภายหลังพ้นโทษ จัดนิทรรศการในพื้นที่สาธารณะ เช่น Walls to Welcome และ เลือน–จำ พัฒนาหลักสูตรการเรียนการสอนที่ใช้โจทย์จริง และพัฒนาไปปรับใช้กับกลุ่มผู้ผิดพลาดผู้พ้นโทษ และกลุ่มที่อยู่ในสถานการณ์เปราะบางอื่นๆ เช่น เด็ก ผู้สูงอายุ หรือผู้ที่อยู่ในพื้นที่ที่ถูกควบคุมสูง

เครื่องมือการรวบรวมข้อมูลนี้ได้รับ รางวัลระดับชาติ 2 รางวัล ได้แก่ ASAIHL Thailand Outstanding Achievement Award 2024 (ด้านการมีส่วนร่วมทางสังคม) และ Distinguished Academic Award in the Social Sciences 2024 (ระดับดี) ซึ่งสะท้อนถึงคุณภาพ ความต่อเนื่อง และความหมายของการนำงานออกแบบมาเป็นเครื่องมือของความยุติธรรมที่จับต้องได้