ถ้าเราสังเกตดูในยามค่ำคืนในบางฤดูกาล เราจะพบว่าเมื่อเราเปิดไฟในบ้านหรือหน้าบ้าน จะมีแมลงบินว่อนกรูเกรียวกันเข้ามาไต่ตอมอยู่รอบๆ แสงไฟ แมลงเหล่านี้ส่วนใหญ่เป็นแมลงที่มีพฤติกรรมหากินในเวลากลางคืนได้แก่ ผีเสื้อกลางคืน ด้วงบางชนิด ตั๊กแตน เพลี้ย ชีปะขาวจิ้งหรีด แมลงดานา เป็นต้น แมลงพวกนี้มักทำให้เรารำคาญเพราะมันมักจะมาไต่ตอมเราไปด้วย หากเราไปนั่งๆ นอนๆ อยู่ในบริเวณดังกล่าว โดยเฉพาะอย่างยิ่ง อาจบินลงในแก้วน้ำถ้วยจานชามอาหาร ทำให้เสียบรรยากาศในการรับประทานอาหารหรือการพักผ่อน

การที่เราเห็นแมลงชอบลงมาบินรอบแสงไฟนั้นเป็นปฏิกิริยาของร่างกายของสิ่งมีชีวิตต่อแสงไฟ ที่เรียกว่าPhototaxis กล่าวคือ แมลงบางจำพวกเมื่อเห็นแสงไฟจะบินเข้าหาโดยอัตโนมัติ และก็มีแมลงบางชนิดเช่นกันที่เห็นแสงไฟแล้วจะวิ่งหนีหัวซุกหัวซุน เช่น แมลงสาบ เมื่อเราเปิดไฟมันจะรีบวิ่งหลบไปเข้าซอกมุมมืดทันที

ทฤษฎีพื้นฐานของปฏิกิริยาเช่นนี้ของแมลงคือ แมลงพวกนี้ส่วนใหญ่เป็นแมลงที่หากินกลางคืน โดยอาศัยเพียงแสงจันทร์หรือแสงดาวตามธรรมชาติช่วยในการนำทาง(navigation) เท่านั้น ดังนั้นเมื่อมีแสงส่องสว่างจ้าเกินกว่าที่พวกมันคุ้นเคย แสงจึงกลายเป็นสิ่งที่สว่างเกินแสงธรรมชาติ การที่แมลงอาศัยแสงจันทร์ในการนำทางมันก็บินไปตามแนวแสงสว่าง เนื่องจากเป็นพื้นที่บริเวณกว้างแต่สำหรับแสงไฟหรือกองไฟจะเป็นแสงสว่างในวงจำกัด หรืออยู่ในแนวแคบๆ ดังนั้นจึงเกิดปรากฏการณ์ว่าแมลงดังกล่าวบินวนรอบแสงไฟหรือกองไฟ เพราะบินตามแนวแสงที่สายตาเห็น เราจึงพบว่าในกรณีที่เป็นกองไฟเมื่อแมลงบินใกล้เกินไปปีกก็จะถูกเผาไหม้หรือได้รับความร้อนมากเกินพอ จนร่วงลงมาตายกลาดเกลื่อนเสมือนหนึ่งฆ่าตัวตายจนเรามีคำพังเพยที่ว่า “แมลงเม่าบินเข้ากองไฟ” ซึ่งเปรียบเสมือนคนเราที่ลุ่มหลงสิ่งใดหรือใครบางคนซึ่งเป็นสิ่งลวงตาและเข้าไปใกล้เกินไปจนตายในที่สุด

เหตุผลอีกประการหนึ่งคือ เมื่อแมลงบินเห็นแสงสว่างจากกองไฟจ้าขึ้น ก็อาจคิดว่าเส้นทางนั้นปลอดภัย โล่ง สว่าง จึงบินมุ่งไปยังทิศทางนั้นทำให้บินเข้าไปในกองไฟโดยปริยาย ส่วนที่บินรอบหลอดไฟก็เป็นอีกเรื่องหนึ่งซึ่งแมลงอาจไม่ถึงกับตายแต่สร้างความรำคาญให้แก่ผู้คน ถ้าหลอดไฟนั้นไม่ร้อนจนเกินไป

นักวิทยาศาสตร์บางรายสันนิษฐานว่า แมลงบางประเภทกินดอกไม้เป็นอาหาร ซึ่งดอกเหล่านี้จะสะท้อนแสง UV หรือ Ultraviolet ออกมา ดังนั้นแมลงจึงคิดว่าหลอดไฟที่ส่องแสงและมีปริมาณรังสี UV นั้น คือดอกไม้จึงบินเข้าหา ถ้าลองสังเกตดีๆ แล้วจะพบว่า แมลงชอบบินเข้าหาหลอดไฟที่มีรังสี UV มากกว่าหลอดไฟที่ส่องแสงสีเหลืองหรือสีแดง

อีกทฤษฎีหนึ่งกล่าวว่า การที่แมลงบินเข้าหาแสงไฟนั่นเป็นเพราะคิดว่าเป็นตัวเมีย แมลงตัวผู้จึงบินเข้าใส่เต็มที่ โดยเฉพาะแสงเทียนอ่อนๆ แมลงต่างๆ เหล่านี้มักจะดึงดูดเข้าหาแสงที่เป็นอัลตราไวโอเลตมากกว่าแสงที่มีคลื่นความยาวกว่า อย่างเช่น อินฟราเรด

พฤติกรรมเช่นนี้ของแมลง กล่าวได้ว่า เป็นพฤติกรรมที่มีมาตั้งแต่เกิด เป็นลักษณะเฉพาะของสัตว์แต่ละชนิดที่ไม่ต้องอาศัยการเรียนรู้ ส่วนมากพบในสัตว์ที่ไม่มีกระดูกสันหลัง ไฟสีต่างกันจะมีผลดึงดูดกระตุ้นต่อการเคลื่อนที่ของแมลงต่างกัน เช่น แมลงบางชนิดชอบหลอดแบบแสงจันทร์ บางชนิดชอบแบบหลอดไฟสีม่วง เช่นแมลงดานา ดังนั้น เราจึงพบหลอดไฟสีต่างๆ ตามชนบทในยามค่ำคืน เพราะชาวบ้านต้องการจับแมลงบางชนิดที่กินได้ อาจเอาไปขายต่อหรือกินเอง

ถ้าจะถามว่าแมลงเหล่านี้เมื่อบินเข้ากองไฟหรือหลอดไฟแล้ว ไม่รู้สึกร้อนหรือ จึงบินเข้าไปแบบทุ่มสุดตัว คำตอบก็คือ แมลงไม่ได้คำนึงถึงความร้อน เพราะสมองของแมลงยังไม่เจริญ มีเพียงปมประสาทเท่านั้นเองจึงไม่รู้ร้อนหรือหนาว

ดร.นฤมล รื่นไวย์

สำนักดิจิทัลและสารสนเทศ

สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย