โสน (Sesbania aculeate) เป็นไม้ล้มลุก ขนาดทรงพุ่มไม่ใหญ่มากนัก เป็นพืชฤดูเดียว ไม่มีแก่นไม้ สูง 2-3 เมตรจัดเป็นพืชผักชนิดหนึ่งที่สามารถนำเอาส่วนต่างๆ มาบริโภคและใช้ประโยชน์ทางด้านสมุนไพร ไม่ว่าจะเป็นดอก ฝัก และยอดอ่อน เป็นต้น นอกจากนั้น ดอกโสนยังเป็นดอกไม้ประจำจังหวัดพระนครศรีอยุธยา

ทั้งนี้ เมื่อนำต้นโสนมาเผาไฟให้เกรียม แล้วเอามาต้มชงเอาน้ำดื่ม เป็นยาขับปัสสาวะ ดอกโสนนำมาผัดน้ำมันเล็กน้อย หรือเอามาลวกจิ้มน้ำพริกรับประทาน เป็นยาแก้ปวดมวนท้อง

พบการกระจายพันธุ์ของโสนอยู่บริเวณที่ชื้นแฉะริมแม่น้ำ ลำคลองต่างๆ โดยทั่วไปสามารถกระจายพันธุ์ได้ดี ไม่ต้องดูแลรักษาอะไร ในพื้นที่ภาคกลางพบการกระจายพันธุ์ของโสนอย่างหนาแน่นตลอดสองฝั่งคลอง

จากประโยชน์ของโสนดังกล่าว การปลูกโสนยังได้ประโยชน์อย่างยิ่งกับกลุ่มเกษตรกรผู้ผลิตเห็ดตับเต่า อำเภอบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ซึ่งในพื้นที่มีการปลูกโสนและมีการดูแลรักษาอย่างจริงจัง ทั้งนี้ก็เพื่อประโยชน์ในการพึ่งพาอาศัยระหว่างโสนกับเห็ดตับเต่า ซึ่งมีความสัมพันธ์ที่ดีต่อกัน

โดยทั้งเห็ดตับเต่าและโสนมีความสัมพันธ์กันแบบมายคอไรซา(Mycorrhiza) ซึ่งความสัมพันธ์แบบนี้จะมีการแบ่งปันเอื้ออาศัยน้ำและธาตุอาหารซึ่งกันและกัน บางครั้งพบว่าต้นโสนบางต้นมีเห็ดตับเต่าขึ้นมากกว่า 3-4 ดอก สามารถทำให้ต้นโสนชะงักการเจริญเติบโตและตายได้ในที่สุด ฉะนั้นการดูแลรักษาโสนให้มีความสมบูรณ์มากที่สุดจะส่งผลต่อปริมาณผลผลิตเห็ดตับเต่าที่เพิ่มขึ้นด้วย

เห็ดตับเต่า มีชื่อสามัญว่า Bolete หรือชื่อวิทยาศาสตร์คือ Thaeogyroporus porentosus (berk. ET. Broome) อยู่ในวงศ์ Boletaceae ทางภาคเหนือจะเรียกกันว่าเห็ดห้า เพราะจะขึ้นบริเวณใต้ต้นหว้าซึ่งชาวเหนือเรียกต้นหว้าว่าต้นห้า ส่วนในภาคอีสานเรียกว่าเห็ดน้ำผึ้ง ถิ่นกำเนิดของเห็ดตับเต่าจะพบในแถบภูมิประเทศที่มีอากาศชื้น พบได้ในป่าทั่วไปตามภาคเหนือ ภาคอีสาน และภาคใต้ หรือจะพบในช่วงต้นฤดูฝนและปลายฤดูฝน

เห็ดตับเต่าเป็นเห็ดตามฤดูกาล ที่มีคนนิยมบริโภคกันอย่างแพร่หลาย มีแหล่งผลิตหลักๆ ที่สำคัญในอำเภอบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ดอกเห็ดมีขนาดใหญ่ได้ถึง 25-30 เซนติเมตร สามารถขยายใหญ่ได้เมื่อมีอายุมากขึ้น ผิวของเห็ดเมื่อได้รับความชื้นจะมีลักษณะเหนียวเป็นเมือกลื่นๆ เมื่อสัมผัส สีของดอกเห็ดจะแตกต่างกันไปตั้งแต่สีน้ำตาลอ่อนจนถึงน้ำตาลเข้มเกือบดำ

เห็ดตับเต่ามักจะชอบขึ้นอยู่กับพื้นที่ป่าโสนได้ดีและสามารถเก็บผลผลิตได้มากที่สุดเมื่อเปรียบเทียบกับพืชอื่นๆ ที่สามารถขึ้นได้ เช่น มะกอกน้ำ ทองหลางบ้าน หางนกยูง และพบบ้างที่ขึ้นกับต้นเซ่ง (วัชพืชอวบน้ำขึ้นริมน้ำ) จากคุณประโยชน์ทางด้านสมุนไพรและความนิยมในการบริโภค พบว่าผลผลิตเห็ดจากธรรมชาติไม่เพียงพอต่อการบริโภคทำให้ราคาขายขยับสูงขึ้นทุกปีในปัจจุบันมีเกษตรกรในพื้นที่ตำบลสามเรือน อำเภอบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา รวมกลุ่มขึ้นมาเป็นกลุ่มวิสาหกิจชุมชนเห็ดตับเต่า คลองโพธิ์ เริ่มดำเนินการมาตั้งแต่ปี 2550 จนถึงปัจจุบัน สามารถผลิตผลผลิตเห็ดเฉลี่ยได้ 600-1,000 กิโลกรัมต่อไร่

จากความสำเร็จดังกล่าวทำให้จังหวัดพระนครศรีอยุธยามีนโยบายส่งเสริมการปลูกและจัดงานวันเห็ดตับเต่าบานที่ตำบลสามเรือนเป็นประจำทุกๆ ปีติดต่อกันมานาน ส่งผลถึงความสัมพันธ์และความสำเร็จของเกษตรกรที่ปลูกโสนเพื่อผลิตเห็ดตับเต่า ซึ่งเป็นเพื่อนต่างอาณาจักรสามารถอยู่ร่วมกันได้อย่างลงตัว เอื้อประโยชน์ซึ่งกันและกัน การรวมตัวของกลุ่มวิสาหกิจชุมชนฯ ดังกล่าว เป็นอีกแนวทางหนึ่งในการอนุรักษ์เชื้อพันธุ์เห็ดตับเต่าไม่ให้สูญหาย และดำรงไว้ซึ่งทุ่งโสนไม้ดอกประจำจังหวัดพระนครศรีอยุธยา ที่นับวันจะหาดูได้ยากในปัจจุบันให้คงอยู่ควบคู่กับอาชีพของเกษตรกรสืบไป

ประธาน โพธิสวัสดิ์

ศูนย์ความหลากหลายทางชีวภาพ

สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย (วว.)