“บอระเพ็ด” (Tinospora cordifolia) เป็นพืชสมุนไพรที่รู้จักกันทั่วไป รส “ขม” ถือเป็นลักษณะเด่นของบอระเพ็ด ซึ่งใครๆ ก็พยายามหลีกเลี่ยงในการลิ้มลอง แม้นว่าจะทราบถึงสรรพคุณของบอระเพ็ดว่าเป็นพืชสมุนไพรที่ดีต่อสุขภาพอีกชนิดหนึ่งก็ตาม

ทั้งนี้ หากเราเรียนรู้สรรพคุณทางยาและประโยชน์ของบอระเพ็ดกันแล้ว เชื่อว่าทุกคนจะเห็นความขมของสมุนไพรชนิดนี้ว่าเป็นสิ่งที่ดีแน่นอน ดังคำโบราณที่ว่า “หวานเป็นลม ขมเป็นยา” นั่นเอง

บอระเพ็ดมีชื่อภาษาอังกฤษว่า Tinospora cordifoliaชื่อวิทยาศาสตร์ของบอระเพ็ดคือ Tinospora crispa (L.) Miers ex Hook.f&Thomson จัดเป็นไม้เถาอยู่ในวงศ์ Menispermaceae เป็นพืชที่ขึ้นเองตามธรรมชาติ เป็นไม้เถาเนื้ออ่อนที่เลื้อยพันไปตามต้นไม้ มีถิ่นกำเนิดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ สามารถพบได้ทุกภาคของประเทศไทย แต่จะพบมากในบริเวณที่เป็นป่าเบญจพรรณที่ค่อนข้างชื้นและตามป่าดิบต่างๆ สามารถนำมาปลูกเองได้โดยพาดอยู่ตามกิ่งไม้ ไม่จำเป็นต้องปลูกหรือรดน้ำพรวนดินให้ มีชื่อเรียกตามท้องถิ่น เช่น ตัวเจตมูลยานเถาหัวด้วน หางหนู จุ่งจิง เครือเขาฮอ เจตมูลหนาม หรือจุ้งจาลิงตัวแม่ หมอยาอีสานเรียกสมุนไพรชนิดนี้ว่า เครือเขาฮอ มีอยู่สองชนิดที่คล้ายกันชนิดที่มีตุ่มตามเครือยาวเรียกว่า บอระเพ็ด และชนิดที่ตุ่มสั้นเรียกว่า ชิงช้าชาลี หรือเครือหางหนู สามารถใช้แทนกันได้ แต่จะนิยมใช้บอระเพ็ดมากกว่า เพราะเชื่อว่ามีฤทธิ์ยาแรงกว่า 2 เท่า

ลำต้น เป็นเถาไม้เลื้อยลักษณะค่อนข้างกลมมีสีเขียว ถ้าแก่จัดสีจะออกเทาและมีเยื่อสีเหลืองบางๆ ลอกออกมา มีขนาดประมาณ 1-1.5 เซนติเมตร และยาวได้มากกว่า 10 เมตร ตามเถาจะมีปุ่มปมขึ้นอยู่ทั่วทั้งเถามีรากสีเขียวอ่อนอันเล็กๆ ที่เรียกว่ารากอากาศแทงออกมา เนื้อด้านในเถาสีเหลือง มีรสขม

ใบ จะมีลักษณะคล้ายใบพลู โดยบริเวณโคนของใบขอบจะเว้าลง ปลายใบแหลม มีสีเขียวเข้มอ่อนตามอายุของใบ ขอบใบค่อนข้างเรียบยกเว้นตรงปลายจะหยักเล็กน้อย บนแผ่นใบมีขนเล็กๆ ปกคลุมมีเส้นใบลากจากโคนไปขอบใบ 5-7 เส้น ส่วนท้องใบจะออกสีเขียวนวล

ดอกบอระเพ็ด จะมีดอกเล็กๆ หลายดอกอยู่บนก้านดอกเดียวกัน แทงก้านออกมาจากตามซอกใบ เป็นดอกแบบแยกเพศ มีกลีบรองดอก6 กลีบ กลีบดอกสีเหลืองตรงกลางเกสรตัวเมียมีสีขาว เกสรตัวผู้มี 6 อัน

ผล มีลักษณะกลมรี ผิวเนียนเรียบ เปลือกค่อนข้างบาง เมื่อยังอ่อนผลจะมีสีเขียว และจะเปลี่ยนเป็นสีเหลืองออกส้มตอนแก่จัด

สรรพคุณทางยาของบอระเพ็ด เถาหรือลำต้นมีสรรพคุณช่วยบำรุงร่างกายและเจริญอาหาร ลดอาการไข้ต่างๆ เช่น มาลาเรีย ไข้ทรพิษ และเสริมภูมิคุ้มกันให้ร่างกาย แก้กระหายน้ำ ช่วยขับเหงื่อออกจากร่างกาย บรรเทาอาการร้อนใน เป็นยาอายุวัฒนะ ส่วนใบช่วยบำรุงผิวพรรณ ทำให้ผิวพรรณสดใสเปล่งปลั่ง บำรุงธาตุ บำรุงเสียงและลำคอ รักษาอาการเลือดคลั่งในสมอง ขับพยาธิ ลดไข้ ช่วยปรับสมดุลร่างกาย ทั้งยังช่วยรักษาโรคผิวหนังและผดผื่นคันต่างๆ ได้อีกด้วย ผลของบอระเพ็ดช่วยขับเสมหะ ลดอาการไอ รากช่วยบำรุงมดลูก ขับพิษไข้ ลดอาการท้องอืด ช่วยขับพิษออกจากร่างกายและบำรุงร่างกายได้ดีมาก

ส่วนความขมของบอระเพ็ดนั้นอุดมไปด้วยสารเคมีในกลุ่มอัลคาลอยด์ไดเทอร์ปีนอยด์ สารในกลุ่มเอมีน สารฟีโนลิก ไกลโคไซด์ เป็นต้น ซึ่งมีฤทธิ์ต้านการอักเสบและเชื้อแบคทีเรีย ลดอาการไข้ ลดน้ำตาลในเลือด และทำให้การทำงานของหัวใจดีขึ้น มีฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระ และต้านฤทธิ์ยับยั้งเอนไซม์ Acetylcholinesterase (AChE) ที่เป็นสาเหตุของโรคสมองเสื่อมเพราะฉะนั้นจึงช่วยป้องกันความชราของเซลล์ต่างๆ ในร่างกายได้

นอกจากนี้ ชาวบ้านทุกภูมิภาค นิยมใช้บอระเพ็ดเพื่อคุมเบาหวานและความดันโลหิตสูง ซึ่งจากการศึกษาวิจัยในทางวิทยาศาสตร์พบว่า ของขมๆ หลายชนิดสามารถที่จะลดน้ำตาลในเลือดได้ เช่น มะระ มะระขี้นก พืชตระกูลไทร เป็นต้น แต่บอระเพ็ดเป็นสมุนไพรรสขมที่หาได้ง่ายที่สุด ในตำรายาไทย มีตำรับรักษาอาการปวดเมื่อยที่มีบอระเพ็ดเป็นส่วนผสมหลายตำรับ มีทั้งยากิน ยาประคบ และยาอาบ

ประโยชน์ในการรักษาโรค บอระเพ็ดช่วยรักษาอาการมะเร็งเม็ดเลือดได้เป็นอย่างดี ซึ่งมีการวิจัยพบว่าบอระเพ็ดมีสรรพคุณสามารถเพิ่มภูมิต้านทานในเม็ดเลือดขาว และมีฤทธิ์ในการลดขนาดของเนื้องอกได้ถึง 85 เปอร์เซ็นต์ รักษาผู้ป่วยโรคความดันโลหิตสูง เพราะสารที่มีประสิทธิภาพช่วยลดความดันโลหิตได้อย่าง อะดีโนซีน (Adenosine) ซาลโซลีนอล (salsolinol) และไฮเจนนามีน (Higenamine) ซึ่งมีอยู่มากในบอระเพ็ด รวมทั้งยังมีฤทธิ์ช่วยลดอาการปวดฝี รักษาริดสีดวง บาดแผลจากการเป็นหนองและบาดทะยัก บรรเทาอาการอักเสบทั้งหลายได้อย่างมีประสิทธิภาพ

ด้านความงาม บอระเพ็ดช่วยดูแลผิวพรรณให้ผ่องใส ผิวหน้าสดใสอย่างคนที่มีสุขภาพดี นอกจากนี้สารสกัดจากบอระเพ็ดมีฤทธิ์ในการยับยั้งการเจริญเติบโตของแบคทีเรีย ซึ่งเป็นผลดีต่อการช่วยรักษาสิวและสามารถใช้เป็นส่วนผสมในแชมพูสระผม ช่วยบำรุงเส้นผมและหนังศีรษะให้ผมดกดำ ไม่แตกปลายง่าย

นอกจากสรรพคุณทางยาดังกล่าวแล้ว บอระเพ็ดยังสามารถนำไปใช้ประโยชน์ทางด้านเกษตรได้โดยการสกัดเอาน้ำจากบอระเพ็ดออกมาแล้วผสมน้ำ นำไปฉีดพ่นไล่ศัตรูพืชได้อีกด้วย

ถึงแม้ว่าบอระเพ็ดจะมีสรรพคุณมากมายอย่างที่กล่าวมาข้างต้น แต่ก็มีข้อควรระวังเนื่องจากสมุนไพรที่มีรสขมจัด เช่น บอระเพ็ด ชิงช้าชาลีแห้ม ย่านาง หากรับประทานในปริมาณสูงๆ ติดต่อกันเป็นเวลานานๆ อาจทำให้เกิดความผิดปกติของตับได้ หรือถ้าใช้ไปแล้วมีอาการมือเท้าเย็น แขนขาหมดเรี่ยวแรง ตาเหลือง ให้หยุดรับประทานแล้วรีบพบแพทย์ เนื่องจากอาจเกิดตับอักเสบ ดังนั้นควรรับประทานในปริมาณที่พอเหมาะพอดี และข้อสำคัญห้ามใช้ในผู้ป่วยที่มีการทำงานของตับและไตผิดปกติ หญิงตั้งครรภ์ และหญิงให้นมบุตร

ข้อมูลอ้างอิง

https://www.tnews.co.th/variety

https://sukkaphap-d.com

สถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งประเทศไทย (วว.)