ถ้าพูดถึงต้นหัวร้อยรู หลายคนคงรู้จัก และเชื่อว่าหลายคนคงสงสัยว่าคืออะไร รูปร่างหน้าตาเป็นอย่างไร ใช้ทำอะไรและมีประโยชน์อย่างไร วันนี้เรามาทำความรู้จักกับต้นหัวร้อยรูกันดีกว่า

หัวร้อยรู มีชื่อสามัญว่า Ant plant ชื่อวิทยาศาสตร์ Hydnophytum formicarum Jack จัดอยู่ในวงศ์เข็ม (Rubiaceae) ชื่อเรียกท้องถิ่น กระเช้าผีมด (สุราษฎร์ธานี), ดาลูปูตาาลิมา (มลายู-ภาคใต้), ปุมเป้า (ตาราด), ร้อยรู (ปัตตานี), หัวร้อยรู (ภาคกลาง) ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ หัวร้อยรูเป็นพืชอิงอาศัยเกาะอยู่ตามต้นไม้อื่นมีลักษณะเป็นไม้กาฝาก ลำต้นสูง 30-60 เซนติเมตร แตกกิ่งก้านมากบริเวณโคนต้น โคนต้นขยายใหญ่เป็นรูปกลม ป้อมหรือเป็นพูอวบน้ำ ต้นที่มีอายุมากลำต้นจะขยายขนาดรูปกลมโตกว้าง 25-30 เซนติเมตร ภายในหัวจะเป็นรูย้อนขึ้นและย้อนลง พรุนไปทั่วหัว เมื่อผ่าออกดู มักจะมีมดดำอาศัยอยู่ภายในหัว เนื้อนิ่ม มีสีน้ำตาลไหม้ หัวมีรสเมา หัวร้อยรูมักขึ้นตามคบไม้ ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการใช้เมล็ดและวิธีการแยกกอ สามารถเจริญเติบโตได้ดีในดินร่วน เป็นพืชที่ชอบความชื้นมากและแสงแดดปานกลาง มักขึ้นในป่าดงดิบทั่วไป ในประเทศไทยหัวร้อยรูมีเขตการกระจายพันธุ์อยู่ทั่วทุกภาค สำหรับในต่างประเทศพบการกระจายพันธุ์ที่ประเทศพม่า มาเลเซีย อินโดนีเซีย เวียดนาม และคาบสมุทรอินโดจีน ใบ เป็นใบเดี่ยวออกตรงข้ามกัน ปลายมนโคนสอบ ขอบเรียบ ใบกว้าง 2-7 เซนติเมตร และยาว 4-15 เซนติเมตร แผ่นใบหนา อวบน้ำ ผิวใบเรียบ เกลี้ยงทั้งสองด้าน เส้นแขนงใบข้างละ 5-7 คู่ เห็นไม่เด่นชัด ส่วนก้านใบสั้น ยาว 2-5 มิลลิเมตาร หูใบเล็ก รูปไข่ ดอก ดอกเดี่ยวออกเป็นกระจุกอยู่ตามซอกใบ และรอบข้อ 2-5 ดอก มีขนาดเล็ก ไม่มีก้านดอก กลีบดอกเชื่อมติดกันเป็นหลอด ปลายแยกเป็น 4 แฉก กลีบ ดอกสีขาว ไม่มีก้านชูอับเรณู ออกดอกในช่วงเดือนกุมภาพันธ์ถึงเดือนพฤษภาคม ผล ผลแบบผลสดรูปไข่กลับหรือรูปรี ขนาดเล็กมาก กว้าง 3-4 มิลลิเมตรและยาว 5-7 มิลลิเมตร ผลอ่อนสีเขียว ผลสุกมีสีส้มหรือสีแดง เมล็ดรูปไข่กลับหรือรูปรี เรียวยาว สีขาว จำนวน 2 เมล็ด

สรรพคุณของหัวร้อยรู มีสรรพคุณช่วยบำรุงหัวใจ ใช้เป็นยารักษาเบาหวานด้วยการนำหัวร้อยรูมาผสมกับแก่นสัก รากทองพันชั่ง ต้นกำแพงเจ็ดชั้น หัวข้าวเย็นเหนือ หัวข้าวเย็นใต้ และหญ้ากันชาดทั้งต้น นำมาต้ม เป็นน้ำดื่ม ใช้เป็นยาแก้พิษของโรคผิวหนังที่มีผื่นคันเป็นเม็ดขึ้นคล้ายผด มีอาการคันมาก และมักมีไข้ร่วมด้วยเสมอ หัวใช้ตำกินเป็นยาขับพยาธิ ใช้เป็นยาแก้พิษในข้อกระดูกหรือโรคกระดูกที่มีอาการเจ็บปวด กระดูกเปราะ ช่วยแก้อาการปวดเข่า แก้ข้อเข่า แก้ข้อเท้าปวดบวม ทั้งนี้ การใช้หัวร้อยรูในการเป็นยารักษาอาการต่างๆ จำเป็นจะต้องได้รับการรักษาภายใต้คำแนะนำของผู้เชี่ยวชาญด้านการใช้สมุนไพร เพื่อป้องกันการใช้สมุนไพรผิดวิธีและ
ก่อให้เกิดผลข้างเคียงทั้งในระยะสั้นและระยะยาวได้ซึ่งจากข้อมูลข้างต้นพบว่าหัวร้อยรูมีลักษณะต้นที่แปลกกว่าต้นไม้ชนิดอื่นๆ และมีสรรพคุณทางยาที่สามารถใช้ประโยชน์ได้จริงตามตำรายาสมุนไพร และมีปัญหาการบุกรุกพื้นที่ป่าในการเก็บหาหัวร้อยรูมาใช้ในการเป็นสมุนไพร ดังนั้น จึงจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องอนุรักษ์เชื้อพันธุกรรมหัวร้อยรูให้สามารถมีใช้ในการปรุงยาสมุนไพรต่อไปในอนาคต โดยการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อพืชในสภาพปลอดเชื้อซึ่งเป็นอีกหนึ่งแนวทางในการอนุรักษ์และการพัฒนาการใช้ประโยชน์หัวร้อยรูอย่างยั่งยืน นอกจากสรรพคุณทางยาแล้ว หัวร้อยรูยังมีศักยภาพในการพัฒนาระบบการขยายพันธุ์และการปลูกเลี้ยงเพื่อใช้ในอุตสาหกรรมไม้ดอกไม้ประดับอีกด้วย โดยการขยายพันธุ์ในสภาพธรรมชาติ พบว่า อัตราการรอดชีวิตของต้นกล้าหัวร้อยรูค่อนข้างต่ำ
และมีอัตราส่วนของหน่วยสืบพันธุ์น้อย ผู้เขียนจึงได้ทดลองขยายพันธุ์ด้วยวิธีการเพาะเมล็ดในสภาพโรงเรือน พบว่ามีอัตราการรอดชีวิตต่ำจึงจำเป็นอย่างยิ่งที่จะใช้วิธีการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อพืชเข้ามาช่วยในการขยายพันธุ์ โดยจากการทดลองสามารถสรุปวิธีการในการทดสอบการงอกของเมล็ดหัวร้อยรูในสภาพปลอดเชื้อโดยสรุปดังนี้

1.คัดเลือกผลที่แก่แล้วที่อยู่บนต้นหัวรอยรูที่มีความสมบูรณ์ปราศจากโรคและแมลงเข้าทำลาย

2.นำผลมาทำความสะอาดล้างฝุ่นผงรอบผลออก

3.นำเมล็ดออกจากผลล้างน้ำเพื่อเอาเนื้อผลรอบๆ เมล็ดออกให้สะอาด

4.นำเมล็ดที่ล้างสะอาดแล้วไปฟอกฆ่าเชื้อภายในตู้ปลอดเชื้อ ด้วยครอรอกซ์ที่ระดับความเข้มข้น 15 และ 20 เปอร์เซ็นต์ เป็นเวลา 5 นาที ตามลำดับ

5.แล้วนำไปล้างด้วยน้ำกลั่นที่นึ่งฆ่าเชื้อแล้วจำนวน 3 ครั้ง

6.ใช้ forceps คีบเมล็ดออกจากน้ำล้างครั้งสุดท้าย

7.นำเมล็ดที่ฟอกฆ่าเชื้อแล้วปลูกเลี้ยงลงบนอาหาร สูตร MS

8.ศึกษาระยะเวลาในการงอก พบว่า เมล็ดหัวร้อยรู มีระยะเวลาในการงอกในสภาพปลอดเชื้อ จำนวน 30 วัน

9. ต้นกล้าหัวร้อยรูใช้ระยะเวลาอีกประมาณ 90 วัน ต่อมาจึงจะสามารถพัฒนาราก ลำต้น และมีใบที่สมบูรณ์

น.ส.บัณฑิตา เพ็ญสุริยะ

ศูนย์เชี่ยวชาญนวัตกรรมเกษตรสร้างสรรค์