“พระราชวังสนามจันทร์ คือวังของรัชกาลที่ 6 สมเด็จพระมหาธีรราชเจ้า ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเมื่อเวลาพระองค์เสด็จฯทรงตรวจราชการหัวเมือง เสด็จออกเยี่ยมเยียนดูแลทุกข์สุขของอาณาประชาราษฎร์ และเมื่อเสด็จพระราชดำเนินไปทรงนมัสการพระปฐมเจดีย์”คนนครปฐมจะสอนลูกสอนหลานเช่นนี้สืบต่อกันมารุ่นต่อรุ่น และพระราชวังสนามจันทร์ยังเป็นความภาคภูมิใจของชาวนครปฐมอย่างมาก

อ้างอิงตามตำราโบราณคดี พระราชวังสนามจันทร์สร้างขึ้นในบริเวณเนินปราสาท ซึ่งสันนิษฐานว่าเป็นเขตของพระราชวังโบราณของกษัตริย์สมัยทวารวดี ส่วนพระนามสนามจันทร์ มาจากชื่อของสระน้ำจันทร์ สระน้ำโบราณที่อยู่หน้าโบสถ์พราหมณ์ (แต่ปัจจุบันไม่มีโบสถ์พราหมณ์หลงเหลืออยู่ในเขตพระราชวังแล้ว)

พระราชวังแห่งนี้ใช้เวลาในการก่อสร้างนาน 4 ปี สร้างแล้วเสร็จใจปี พ.ศ. 2450 โดยล้นเกล้าฯ รัชกาลที่ 6 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระยาวิศุกรรมศิลปประสิทธิ์ (น้อย ศิลปี) เป็นแม่งานควบคุมการก่อสร้าง เมื่อก่อสร้างเสร็จสมบูรณ์แล้ว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 พระราชทานนามว่า พระราชวังสนามจันทร์

พระราชวังสนามจันทร์คือที่ประทับในยามที่รัชกาลที่ 6 เสด็จพระราชดำเนินทรงตรวจราชการหัวเมืองตอนใต้ของกรุงเทพฯ และในยามเสด็จพระราชดำเนินไปทรงนมัสการพระปฐมเจดีย์ ระยะห่างจากองค์พระปฐมเจดีย์ถึงพระราชวังสนามจันทร์เพียง 2 กิโลเมตรเท่านั้น พระราชวังแห่งนี้มีเนื้อที่ทั้งหมด 888 ไร่ 3 งาน 4 ตารางวามีพระที่นั่งต่างๆ ดังนี้ พระที่นั่งพิมานปฐม พระที่นั่งวัชรีรมยา พระที่นั่งสามัคคีมุขมาตย์ และมีพระตำหนักดังนี้ พระตำหนักชาลีมงคลอาสน์ พระตำหนักมารีราชรัตบัลลังก์ พระตำหนักทับขวัญ และพระตำหนักทับแก้ว นอกจากนี้ยังมีสถานที่สำคัญคือ เทวาลัยคเณศวร์ และมีอนุสาวรีย์ย่าเหล สุนัขที่ล้นเกล้าฯ รัชกาลที่ 6ทรงรักเป็นหนักหนา เพราะย่าเหลเป็นสุนัขที่เฝ้าถวายความจงรักภักดีแด่พระองค์อย่างมาก

ตามพระราชพินัยกรรม พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชประสงค์พระราชทานพระราชวังสนามจันทร์ให้เป็นที่ตั้งของโรงเรียนนายร้อยทหารบก โดยมีเนื้อหาในพระราชพินัยกรรมว่า

“บรรดาที่ดินตึกรามทั้งใหญ่น้อยที่รวมอยู่ในเขตซึ่งเรียกว่าพระราชวังสนามจันทร์ เป็นสมบัติส่วนตัวของข้าพเจ้าโดยแท้ ไม่ได้รับมฤดกมาจากสมเด็จพระบรมชนกนารถ มิได้ ข้าพเจ้าได้เก็บทุนในตำแหน่งหน้าที่พระยุพราช และ ทุนอื่นๆ สร้างที่สนามจันทร์ และสร้างพระที่นั่ง ซึ่งเรียกว่า พระพิมานประฐม นั้นขึ้นก่อน ต่อมาเมื่อข้าพเจ้าได้ราชสมบัติแล้ว ข้าพเจ้าก็ได้เอาเงินพระคลังข้างที่ทำนุบำรุงที่นี้ตลอดมาเป็นส่วนตัวทั้งสิ้น เพราะฉะนั้นจะเอาที่พระราชวังสนามจันทร์ไปรวมเข้ากับกองมฤดกใหญ่นั้นหาควรไม่ ข้าพเจ้ามีสิทธิ์ตามกฎหมายเหมือนสามัญชนที่จะยกที่นี้ให้แก่ผู้ใดก็ได้ เพราะฉะนั้นเมื่อสิ้นตัวข้าพเจ้าไปแล้ว ข้าพเจ้าขอยกที่นี้ให้แก่รัฐบาลสยามเป็นสิทธิขาด เพื่อทำเป็นโรงเรียนนายร้อยทหารบก”

ปัจจุบัน พระราชวังสนามจันทร์อยู่ในความดูแลของสำนักพระราชวัง สำหรับพระราชวังสนามจันทร์นั้น นอกจากเป็นที่แปรพระราชฐานของล้นเกล้าฯ รัชกาลที่ 6 แล้ว พระองค์ยังมีพระราชดำริให้สถานที่แห่งนี้เป็นที่มั่นเพื่อเตรียมพร้อมสำหรับรับวิกฤตการณ์ของประเทศอันอาจจะเกิดขึ้นได้ในอนาคต ในยามที่บ้านเมืองมีภัยพาล เพราะพระราชวังสนามจันทร์ตั้งอยู่ในชัยภูมิอันเหมาะสม และทรงเคยใช้สถานที่แห่งนี้ที่ซ้อมรบเสือป่า

ความโดดเด่นของพระราชวังสนามจันทร์อีกประการซึ่งเป็นที่ประจักษ์ชัดก็คือ เป็นพระราชฐานที่งดงาม เพราะมีสถาปัตยกรรมที่ผสมผสานกันอย่างลงตัวของสถาปัตยกรรมไทย ไทยประยุกต์ และยุโรป เช่น พระที่นั่งวัชรีรมยา เป็นสถาปัตยกรรมแบบไทยแท้ และมีพระตำหนักทับขวัญ ที่ปลูกสร้างด้วยสถาปัตยกรรมแบบเรือนไทยโบราณสร้างด้วยไม้ทั้งองค์ ส่วนพระตำหนักชาลีมงคลอาสน์ เป็นสถาปัตยกรรมแบบเรอเนซองส์ ด้านหน้าพระตำหนักคืออนุสาวรีย์ย่าเหล และที่สำคัญคือพระราชฐานแห่งนี้มีความร่มรื่นเขียวขจีของต้นไม้ใหญ่ที่ให้ร่มเงา แต่ที่น่ารักจนอดหลงรักไม่ได้คือมีฝูงไก่แจ้เดินหากินอยู่ทั่วไป ซึ่งไก่แจ้เหล่านี้มีความคุ้นเคยกับผู้คนเป็นอย่างมาก เมื่อยามคนเดินไปที่ไหน พวกเขาก็มักจะเดินเข้าไปอยู่ใกล้ๆ ตลอดเวลา

พระราชวังสนามจันทร์ เปิดให้เข้าชมทุกวัน เริ่มเวลา 09.00-16.00 น. ปัจจุบันไม่เก็บค่าเข้าชม แต่ขอเรียนย้ำว่าผู้เข้าชมต้องแต่งกายสุภาพ โดยต้องสวมเสื้อผ้าที่มิดชิดและเรียบร้อย