ความสัมพันธ์ไทย-กัมพูชาเปรียบดั่งเหรียญสองด้าน ด้านหนึ่งคือสายสัมพันธ์อันลึกซึ้งทางวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์ที่สืบเนื่องมาช้านาน อีกด้านคือข้อพิพาทชายแดนที่ยังคงเป็นโจทย์ท้าทายในยุคปัจจุบัน การทำความเข้าใจรากเหง้าของปัญหาและความพยายามแก้ไข คือกุญแจสู่ความสงบสุขร่วมกัน

รากฐานประวัติศาสตร์: มรดกอาณานิคมและคำพิพากษา

สนธิสัญญาสยาม-ฝรั่งเศส (พ.ศ.2447, 2451) : คือจุดเริ่มต้นสำคัญของการปักปันเขตแดนสมัยใหม่ระหว่างสยาม (ไทย) กับดินแดนในอารักขาของฝรั่งเศส (กัมพูชา) สนธิสัญญากำหนดให้ใช้ "เส้นสันปันน้ำ" เป็นหลักในการแบ่งเขตในหลายพื้นที่ รวมถึงบริเวณปราสาทพระวิหาร แผนที่ที่คณะกรรมการปักปันเขตแดนผสมสยาม-ฝรั่งเศสจัดทำขึ้น (โดยเฉพาะแผนผังอัตราส่วน 1:200,000) เป็นเอกสารหลักอ้างอิง แต่กลับกลายเป็นชนวนความขัดแย้งในเวลาต่อมา เนื่องจากทั้งสองฝ่ายตีความความถูกต้องและการปฏิบัติตามสนธิสัญญาไม่ตรงกัน

คำพิพากษาศาลยุติธรรมระหว่างประเทศ (2505): ศาลโลกตัดสินให้ปราสาทพระวิหารตั้งอยู่บนดินแดนของกัมพูชา โดยอิงตามแผนที่ที่จัดทำขึ้นตามสนธิสัญญา  ซึ่งไทยยอมรับในเวลานั้น  คำพิพากษาระบุชัดเจนว่าการตัดสินนี้จำกัดเฉพาะ "อาณาเขตของปราสาทพระวิหาร" เท่านั้น **ไม่ได้ตัดสินเรื่องเส้นเขตแดนโดยรอบหรือพื้นที่ใกล้เคียง** ซึ่งนำไปสู่ความไม่ชัดเจนและการโต้แย้งในพื้นที่โดยรอบ

พื้นที่ข้อพิพาทสำคัญ: ความซับซ้อนบนบกและในทะเล

1.  ปราสาทพระวิหารและพื้นที่โดยรอบ: แม้ตัวปราสาทตกเป็นของกัมพูชาตามคำตัดสินปี 2505 แต่เส้นทางขึ้นปราสาทและพื้นที่เชิงเขาโดยรอบยังคงเป็นประเด็นถกเถียงเรื่องอธิปไตย ส่งผลให้เกิดการปะทะทางทหารหลายครั้ง

2.  ช่องบก (สามเหลี่ยมมรกต): พื้นที่รอยต่อสามจังหวัด (ศรีสะเกษ-อุบลราชธานี-จันทบุรี) ของไทยและจังหวัดพระวิหารของกัมพูชา เป็นพื้นที่ป่ารกทึบที่เส้นเขตแดนไม่ชัดเจน ทั้งสองฝ่ายอ้างกรรมสิทธิ์ กัมพูชาอ้างอิงแผนที่ 1:200,000 และหลักฐานการครอบครองทางประวัติศาสตร์ ขณะที่ไทยยึดถือหลักการปักปันตามสภาพภูมิศาสตร์ (เช่น สันปันน้ำ) และความต่อเนื่องของการบริหารจัดการ

3.  กลุ่มปราสาทตาเมือน และ ตาควาย: กลุ่มโบราณสถานขอมใกล้ชายแดนจังหวัดสุรินทร์ ความขัดแย้งมุ่งเน้นที่การตีความเส้นเขตแดนในสนธิสัญญา 1907 โดยเฉพาะปราสาทบางองค์ที่ตั้งอยู่ในพื้นที่ซึ่งทั้งสองฝ่ายต่างอ้างสิทธิ

4.  เกาะกูด : เกาะในอ่าวไทยใกล้จังหวัดตราด กัมพูชาอ้างว่าเกาะกูดเป็นของตนตามแผนที่ 1:200,000 ที่จัดทำขึ้นในยุคอาณานิคมฝรั่งเศส ขณะที่ไทยยืนยันว่าแผนที่ดังกล่าวคลาดเคลื่อน และอ้างสิทธิเหนือเกาะกูดตามหลักภูมิศาสตร์และประวัติศาสตร์การบริหาร

5.  พื้นที่ทับซ้อนทางทะเล (Overlapping Claims Area - OCA): พื้นที่ในอ่าวไทยประมาณ 26,000 ตารางกิโลเมตร ที่ทั้งสองประเทศต่างอ้างสิทธิในการแสวงหาประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติ โดยเฉพาะน้ำมันและก๊าซธรรมชาติ การเจรจาแบ่งเขตเศรษฐกิจจำเพาะ (EEZ) ยังไม่บรรลุข้อตกลง เนื่องจากต้องคำนึงถึงผลประโยชน์ของเวียดนามซึ่งมีชายฝั่งติดกับพื้นที่นี้ด้วย

เหตุการณ์สำคัญ:

ความตึงเครียดรอบปราสาทพระวิหาร ( 2551-2554): การขึ้นทะเบียนปราสาทพระวิหารเป็นมรดกโลกโดยกัมพูชาเพียงฝ่ายเดียวในปี 2551 นำไปสู่ความตึงเครียดสูงสุด การปะทะทางทหารหลายครั้งเกิดขึ้นบริเวณโดยรอบปราสาทและที่ช่องบก โดยเฉพาะอย่างยิ่งการปะทะรุนแรงในเดือน กุมภาพันธ์ และ เมษายน 2554 ที่ช่องบก ส่งผลให้มีทหารและพลเรือนเสียชีวิตและบาดเจ็บทั้งสองฝ่าย

การยื่นเรื่องต่อศาลโลก (2554): กัมพูชายื่นคำร้องขอตีความคำพิพากษาปี 2505 ต่อศาลโลก ไทยคัดค้านอำนาจศาล ศาลโลกมีคำสั่งชั่วคราวให้ทั้งสองฝ่ายถอนทหารออกจากพื้นที่พิพาทโดยรอบปราสาทพระวิหารและสร้างเขตปลอดทหาร ศาลได้ตัดสินในปี 2556 ยืนยันคำสั่งชั่วคราวและขยายขอบเขตการถอนทหารออกไป

สถานะปัจจุบันและความพยายามแก้ไข:

ในปัจจุบันทั้งสองฝ่ายใช้กลไกการเจรจาทางทูตและการทหารเพื่อลดความตึงเครียดและแก้ไขปัญหาอย่างสันติ

คณะกรรมาธิการเขตแดนร่วม (JBC): เป็นกลไกหลักในการเจรจาปักปันเขตแดนบนบกโดยละเอียด อาศัยหลักสนธิสัญญาเดิม หลักกฎหมายระหว่างประเทศ และหลักการปฏิบัติ อย่างไรก็ตาม ความคืบหน้ายังเป็นไปอย่างช้าๆ และต้องเผชิญกับความซับซ้อนทางเทคนิคและการเมืองภายในของทั้งสองประเทศ

คณะทำงานร่วมด้านเขตแดน (JWG): เน้นการสร้างความไว้เนื้อเชื่อใจและป้องกันเหตุปะทะทางทหารในพื้นที่ชายแดน

การเจรจาเขตแดนทางทะเล: มีการจัดตั้งคณะทำงานร่วมด้านเขตแดนทางทะเล แต่การเจรจายังไม่คืบหน้าไปไกลนัก เนื่องจากความซับซ้อนทางเทคนิคและความเชื่อมโยงกับผลประโยชน์ของประเทศที่สาม (เวียดนาม)

บทเรียนจากอดีตสู่การสร้างสันติภาพ:

1.   ความรุนแรงในอดีตพิสูจน์แล้วว่าไม่มีผู้ชนะ มีแต่ความสูญเสียทั้งสองฝ่าย การเจรจาอย่างสันติผ่านกลไกที่มีอยู่ (JBC, JWG) และภายใต้กรอบกฎหมายระหว่างประเทศเท่านั้นที่นำไปสู่การแก้ปัญหาที่ยั่งยืน

2.  การสร้างความไว้เนื้อเชื่อใจ (Confidence-Building Measures): ความร่วมมือในด้านอื่นๆ ที่ไม่เกี่ยวข้องกับข้อพิพาทโดยตรง เช่น การค้าชายแดน การสาธารณสุข การจัดการภัยพิบัติ ช่วยลดความหวาดระแวงและสร้างบรรยากาศที่ดีต่อการเจรจา

3.  การมีส่วนร่วมของประชาชนและสื่อ: การให้ข้อมูลที่ถูกต้อง ครบถ้วน และเป็นกลางต่อสาธารณชนในทั้งสองประเทศเป็นสิ่งสำคัญ เพื่อป้องกันไม่ให้ประเด็นชาตินิยมสุดโต่งมาขัดขวางกระบวนการสันติภาพ

4.  การแสวงหาผลประโยชน์ร่วม (Win-Win): โดยเฉพาะในพื้นที่ทับซ้อนทางทะเล การมองหากรอบความร่วมมือในการจัดการทรัพยากร (เช่น ร่วมพัฒนา) ก่อนการปักปันเขตแดนชัดเจน อาจเป็นทางออกที่สร้างประโยชน์ให้ทั้งสองฝ่าย

5.  ความอดทนและวิสัยทัศน์: การแก้ไขข้อพิพาทชายแดนที่มีรากลึกทางประวัติศาสตร์และซับซ้อนทางเทคนิค ต้องใช้ทั้งความอดทน ความยืดหยุ่น และวิสัยทัศน์ทางการเมืองระยะยาวจากผู้นำทั้งสองประเทศ

บทสรุป:

ข้อพิพาทชายแดนไทย-กัมพูชาเป็นมรดกแห่งประวัติศาสตร์ที่ท้าทายความสัมพันธ์ในปัจจุบัน พื้นที่พิพาทต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นเขาพระวิหาร ช่องบก ปราสาทตาเมือน เกาะกูด และพื้นที่ทับซ้อนทางทะเล ล้วนสะท้อนความซับซ้อนของการปักปันเขตแดนในยุคอาณานิคมและการตีความที่แตกต่างกัน แม้ความขัดแย้งในอดีตจะทิ้งบาดแผลลึก แต่เหตุการณ์รุนแรงอย่างที่ช่องบกก็สอนบทเรียนอันมีค่า: สันติภาพและความมั่นคงของประชาชนทั้งสองฟากฝั่งชายแดนต้องมาก่อน บทเรียนจากอดีตชี้ให้เห็นว่าแสงสว่างที่ปลายอุโมงค์แห่งความขัดแย้งนี้ คือการยึดมั่นในหนทางการเจรจาอย่างสันติ สร้างความไว้เนื้อเชื่อใจ และแสวงหาผลประโยชน์ร่วมภายใต้กรอบกฎหมายระหว่างประเทศ    ความร่วมมือบนพื้นฐานของความเป็นเพื่อนบ้านที่ดี คือบันไดขั้นสำคัญสู่การแก้ไขปัญหาอย่างยั่งยืน และสร้างความมั่นคงร่วมกันให้แก่ประชาชนทั้งสองชาติสืบไป

โดย สุริยพงศ์