แหล่งโบราณคดี “เสมาพันปี” ภายในดอนปู่ตา บ้านชาด ต.เค็งใหญ่ อ.หัวตะพาน จ.อำนาจเจริญ อยู่ห่างจากตัวเมืองอำนาจเจริญ ทางทิศใต้ ไปตามถนนชยางกูร (อำนาจเจริญ – อุบลราชธานี) ประมาณ 10 กิโลเมตร เลี้ยวขวาเข้าถนนสายรองอีก 5 กิโลเมตร เลยบ้านชาดไป ก็จะพบเห็นป้ายเสมาพันปี บึงโนนงิ้ว ตั้งอยู่ซ้ายมือ ลัดเลาะเข้าไปถนนแคบๆอีก 200 เมตร ก็จะพบเห็นกลุ่มเสมาหิน ผุดขึ้นจากพื้นดิน บางส่วนวางเรียงรายอยู่พื้นดิน โดยมีเพิงมุงหลังคาสังกะสีครอบกันแดดกันฝน เข้าใจว่า ขุดขึ้นมาไม่ได้ จำนวนหนึ่ง และตั้งเรียงรายอยู่บริเวณป่าอีกจำนวนมาก ถัดไปพบลักษณะคล้ายตู้กระจก มีกระดูกคนวางอยู่จำนวนหนึ่ง เข้าใจว่า เป็นกระดูกคนโบราณ ซึ่งขุดได้จากดอนเจ้าปู่ และยังพบศาลาร้าง 2 หลัง ว่ากันว่า เป็นที่ตั้งวัดสมัยก่อน ซึ่งจะมีคลองน้ำ กว้าประมาณ 10 เมตร รอบดอนเจ้าปู่ ว่ากันว่า ชาวเมืองงิ้วทำคูคลองขึ้นมา เพื่อป้องกันศัตรูข้าศึกเข้ามารุกราน

ไม่พลาดข่าวสำคัญ ติดตาม LINE@แนวหน้า ที่นี่

ก่อนนั้น “ดอนปู่ตา” มีชื่อว่า “เมืองงิ้ว” มีเจ้าเมืองปกครองขึ้นกับกรุงศรีอยุธยา ต่อมาชาวลาวยกทัพมารุกราน เกิดสงครามเมืองงิ้วถูกตีแตกเหลือเพียงซากปรักหักพัง และเกิดโรคระบาด ผู้คนล้มป่วยเป็นจำนวนมาก กลายเป็นเมืองร้าง  ซึ่งประชาชนเมืองงิ้ว แตกกระจัดกระจาย ไปตั้งหมู่บ้านใหม่ ชื่อว่า บ้านชาด บ้านสามัคคี และบ้านดู่ ในปัจจุบัน ต่อมา มีพระธุดงค์ เดินผ่านมาพักค้างคืนที่เมืองงิ้ว(ดอนปู่ตา) แต่ว่า อยู่ไม่ได้ พบสิ่งลี้ลับอาถรรพ์ต่างๆรบกวน พระธุดงค์จึงได้เตลิดหนีไป ซึ่งชาวบ้านเชื่อว่า เป็นดวงวิญญาณของเหล่านักรบหรือบรรพบุรุษเมืองงิ้วปกป้องรักษาอยู่ จากนั้น ได้มีการก่อสร้างผาม(ศาล)ขึ้นมา เพื่อให้ดวงวิญญาณของบรรพบุรุษ สิงสถิตย์ เรียกว่า “ปู่ตา” ที่รักษาป่าจนทุกวันนี้

เมื่อถึงฤดูทำนา ชาวบ้านจะมาทำพิธีแฮกนา หรือทำนาที่นี่เป็นประจำทุกปี เพื่อเป็นการเอาฤกษ์เอาชัย ก่อนลงมือทำนา เพื่อให้ฝนดี ข้าวปลาอาหารอุดมสมบูรณ์ และหลังสงกรานต์ ก็จะมีการทำบุญเลี้ยงอาหารปู่ตา พร้อมจัดงานประเพณีสงกรานต์เป็นประจำทุกปีอีกด้วย

สำหรับ เสมาหินที่ดอนปู่ตา ซึ่งเป็นสถานที่ศักดิ์ที่คนในหมู่บ้านเคารพนับถือกันมาก ภายในเนื้อที่ 69 ไร่ จะพบเห็นกลุ่มเสมาหินแบ่งออกเป็น 4 กลุ่ม คือ 1. กลุ่มเสมาหินสลักลวดลายบัวคว่ำบัวหงาย จำนวน 15 ใบ 2. กลุ่มเสมาหินที่สลักเป็นรูปอาวุธโบราณ จำนวน 10 ใบ 3.กลุ่มเสมาหินสลักเป็นรูปไข่ปลา  จำนวน 20 ใบ และ4.กลุ่มเสมาหินที่มีลวดลายสลัก 2 ด้าน คือ ด้านหนึ่งเป็นรูปกงจักรและอีกด้านเป็นรูปสัญลักษณ์ของกษัตริย์ จำนวน 5 ใบ และเมื่อปี 2526 ศูนย์อนุรักษ์วัฒนธรรมเขต 7. จ.อุบลราชธานี ได้เข้ามาสำรวจตรวจสอบและยืนยันว่า เป็นเสมาหินสมัยทวาราวดี ในศตวรรษที่ 12 มีอายุ 1,200 ปี และที่ฝังดินอยู่ยังมีอีกจำนวนมาก จากนั้น ได้นำใบเสมาหินไปไว้ที่ จ.อุบลราชธานี จำนวน 1 ใบ เพื่อศึกษาเพิ่มเติม

ต่อมา เมื่อปี พ.ศ.2538 ชาวบ้านได้ทำการขุดลอกลำห้วย รอบๆดอนปู่ตา ซึ่งสมัยก่อนชาวเมืองงิ้ว ทำเป็นคูคลองป้องกันศัตรูรุกลาน ซึ่งขุดพบไหโบราณ ภายในบรรจุกระดูกอยู่จำนวนมาก เข้าใจว่า เป็นกระดูกบุคคลสำคัญของชาวเมืองงิ้ว จึงได้ทำพิธีอัญเชิญขึ้นมาไว้ที่ ตู้กระจกและที่วัดป่าบึงศิลาราม บางส่วน(อยู่ติดกับดอนปู่ตา) นอกจากนี้ยังขุดพบหีบใส่เสื้อผ้าโบราณ 1 ใบ คาดว่า มีอายุกว่า 100 ปี

และ แหล่งเสมาหิน ที่ดอนปู่ตา บ้านชาด ต.เค็งใหญ่ อ.หัวตะพาน มีมานานแล้ว ซึ่งคนสมัยโบราณจะทำใบเสมาขึ้นมาเพื่อบอกขอบเขตของที่ทำการของเจ้าเมือง เข้าใจว่า อาจเป็นบ้านพักหรือสถานที่ทำงานอยู่บริเวณเดียวกัน เมื่อเมืองงิ้วถูกชาวลาวตีแตก ชาวลาวได้เก็บข้าวของสิ่งของมีค่าไปด้วย พร้อมจุดไฟเผาเมือง และหลังสงครามสงบ ก็เกิดโรคระบาด ชาวเมืองงิ้วจึงอพยพย้ายมาตั้งบ้านเมืองห่างไปประมาณ 2 กิโลเมตร ซึ่งคือบ้านชาดในปัจจุบัน ซึ่งคำว่า ชาด เป็นคำพื้นเมือง เข้าใจว่า คือ ชาติงิ้ว

ปัจจุบัน แหล่งโบราณสถานเสมาพันปี ที่ดอนปู่ตา ชาวบ้านเข้าไปดูแลแบบตามมีตามเกิดใครว่างก็จะผลัดเปลี่ยนหมุนเวียนเข้าไปตัดแต่งตัดถางกิ่งไม้ ต้นไม้ที่รกรุงรัง ให้ดูดี เพียงเดือนละ 1 ครั้ง โดยไม่มีหน่วยงานราชการเอาใจใส่ดูแลเลย จึงขอวิงวอนหน่วยงานราชการที่เกี่ยวข้องเข้ามาพัฒนาให้เป็นแหล่งท่องเที่ยวที่สำคัญของ จ.อำนาจเจริญ อีกแห่งด้วย