ใจที่รู้แจ้งด้วยปัญญาย่อมสว่างกระจ่างแจ้งมากขึ้นกว่าใจที่เป็นสมาธิ ใจที่เป็นสมาธิมีความสงบเย็นมีความสว่างอยู่ภายในวงของตนโดยเฉพาะ แต่ไม่สามารถยิ่งกว่านั้นขึ้นไปต่อเมื่อปัญญาเป็นเครื่องเสริม เพราะสมาธิเป็นเครื่องหนุนแล้วจิตใจนี้ย่อมจะมีความสว่างกระจ่างแจ้งมากขึ้นโดยลำดับลำดาจนกระทั่งสิ่งที่เราไม่เคยรู้ ก็รู้สิ่งที่ไม่เคยเห็นก็เห็น

ดั่งพระพุทธเจ้าตรัสรู้ธรรม ในเบื้องต้นก่อนตรัสรู้ธรรมก็ยังไม่ปรากฏว่าได้รู้ ธรรมประเภทต่างๆ ต่อเมื่อบำเพ็ญไป ก็เริ่มรู้ธรรมไปโดยลำดับดังปุพเพนิวาสานุสสติญาณ จงพิจารณากำหนดอานาปานสติในขั้นเริ่มแรก พอจิตสงบเข้าไปก็สามารถหยั่งทราบไปถึงปุพเพนิวาสานุสสติญาณ คือระลึกชาติย้อนหลังของพระองค์ได้ว่าเกิดมากี่ภพ กี่ชาติ กี่กัป กี่กัลป์ ทรงทราบตลอดทั่วถึงว่าภพใด ชาติใด เคยเกิดเป็นสัตว์ประเภทใดๆ พระองค์ทรงทราบไปหมด

เพราะฉะนั้น ธรรมคือปุพเพนิวาสานุสสติญาณ จึงเป็นเครื่องประกาศกังวานกับพระพุทธเจ้า และประกาศกังวานกับสัตว์โลกทั้งหลาย ทั่วแดนโลกธาตุว่าเคยเกิด เคยเป็นมาอย่างเดียวกัน จิตวิญญาณดวงใดที่จะไม่เคยตกนรกหมกไหม้ ไม่เคยขึ้นสวรรค์ชั้นพรหมที่ควรจะย้อนกลับมาสู่ภพสัตว์ ภพมนุษย์ได้อีก และไม่เคยเกิดเป็นยักษ์ เป็นเปรต เป็นผี เป็นเทวบุตรเทวดาอย่างนี้ไม่มีเคยเกิดเคยเป็นมาทั้งนั้น "เพราะจิตดวงนี้ไม่เคยตาย จิตเป็นนักท่องเที่ยว ท่องเที่ยวในภพนั้น ท่องเที่ยวในภพนี้ด้วยอำนาจแห่งวิบากกรรมดีชั่วของตัวที่ทำไว้ในกาลก่อน"

สิ่งที่ทำให้เกิดไม่หยุดไม่ถอยนั้น เพราะอำนาจของอภิชาตที่เป็นเชื้อฝังอยู่ภายในใจ พาให้เกิดอวิชชาเป็นเครื่องบังคับให้เกิดในภพต่างๆ วิบากกรรมแห่งความดี  ความชั่ว เป็นสิ่งที่ให้ไปเกิดในภพชาติต่างๆ ถ้ามีคุณงามความดีเป็นเครื่องสนับสนุนใจ ก็ไปสู่สถานที่ดี ถ้ามีความชั่วเป็นเครื่องกดทวงหรือกดขี่บังคับก็ให้ไปเกิดในสถานที่ชั่วเช่นตกนรกหมกไหม้ เป็นต้น

..............
คัดลอกจากหนังสือ "เทวดา" หลวงตามหาบัว ญาณสัมปันโน