งานชลประทานของประเทศไทย เริ่มขึ้นอย่างจริงจังในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 มีการ
ขุดลอกคลองขึ้นใหม่ในบริเวณทุ่งราบภาคกลางพร้อมอาคารชลประทานจำนวนมาก โดยเฉพาะการขุดคลองรังสิต ซึ่งเปรียบเสมือนเส้นเลือดใหญ่ที่หล่อเลี้ยงประชาชนในทุ่งรังสิตและพื้นที่ใกล้เคียง ทั้งด้านการเกษตร การคมนาคม และการอุปโถคบริโภค ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน

ในครั้งนั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้สัมปทานขุดคลองแก่บริษัทเอกชน ชื่อบริษัทขุดคลองแลคูนาสยาม ดำเนินการขุดคลองรังสิตเมื่อวันที่ 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ.2433 ในบริเวณพื้นที่ราบฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา ซึ่งเดิมเรียกว่า ทุ่งหลวง และปัจจุบันเรียกว่า ทุ่งรังสิต โดยขุดคลองสายใหญ่เชื่อมระหว่างแม่น้ำเจ้าพระยา กับแม่น้ำนครนายก แล้วสร้างระบบคลองเป็นเครือข่ายติดต่อถึงกัน พร้อมสร้างประตูน้ำจุฬาลงกรณ์ เพื่อควบคุมและจัดการน้ำ

คลองรังสิตนั้น มีชื่อเต็มว่า คลองรังสิตประยูรศักดิ์ เป็นคลองสายหลักในโครงการพัฒนาที่ดินขนาดใหญ่แห่งแรกของประเทศไทย และยังถือเป็นโครงการคลองชลประทานเพื่อการเกษตรแห่งแรกของประเทศไทยอีกด้วย ทั้งนี้เพื่อพัฒนาพื้นที่บริเวณทุ่งรังสิต ซึ่งมีพื้นที่ี่ขนาดใหญ่ครอบคลุม 5 จังหวัดคือ จังหวัดปทุมธานี นครนายก กรุงเทพมหานคร พระนครศรีอยุธยา และสระบุรี ให้เป็นแหล่งเพาะปลูกข้าว รองรับการขยายตัวของการส่งออกข้าว จนทำให้ข้าวกลายเป็นสินค้าเกษตรส่งออกอันดับหนึ่งของไทยในขณะนั้น

นอกจากคลองรังสิต จะเป็นคลองสายหลักที่ใช้ทั้งด้านการเกษตร การคมนาคม และการอุปโภคบริโภคแล้ว ยังใช้เป็นแหล่งน้ำเพื่ออุตสาหกรรม พาณิชยกรรม รวมทั้งใช้เป็นคลองส่งน้ำ และคลองระบายน้ำ โดยมีประตูระบายน้ำจุฬาลงกรณ์ ได้ทำหน้าที่ในการควบคุมและจัดการน้ำ ซึ่งได้ใช้ประโยชน์ยาวนานมากกว่า 100 ปี ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน

และเมื่อครั้งเกิดมหาอุทกภัยในปี 2554 ประตูระบายน้ำจุฬาลงกรณ์ ทำหน้าที่ในการควบคุมและจัดการน้ำไม่ให้เข้าท่วมพื้นที่กรุงเทพมหานครชั้นในอีกด้วย อย่างไรก็ตาม ต่อมาได้มีการปรับปรุงครั้งใหญ่ เมื่อปี 2555 เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการทำงาน ทั้งการก่อสร้างสถานีสูบน้ำเพิ่มเติม และการปรับปรุงประสิทธิภาพสถานีสูบน้ำเดิมที่มีอยู่ ทำให้ในปัจจุบันสามารถระบายน้ำได้ถึง 144 ลูกบาศก์เมตรต่อวินาที หรือคิดเป็นปริมาณน้ำ 12.44 ล้านลูกบาศก์เมตรต่อวัน

โครงการประตูน้ำจุฬาลงกรณ์และคลองรังสิต ถือเป็นโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริของ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ที่ได้สร้างคุณประโยชน์ให้แก่ประเทศชาติอย่างมหาศาลและยาวนาน ในการประชุมคณะกรรมาธิการระหว่างประเทศว่าด้วยการชลประทานและการระบายน้ำ (ICID) ภาคพื้นยุโรปครั้งที่ 26 และการประชุมมนตรีฝ่ายบริหารระหว่างประเทศ ครั้งที่ 66 ที่จัดขึ้น ณ เมืองมงต์เปลิเย่ร์ ประเทศฝรั่งเศส เมื่อเร็วๆนี้ ซึ่งได้มีการจัดกิจกรรมประกวดอาคารชลประทาน หรือ Heritage Irrigation Structures ( HIS ) เพื่อขึ้นทะเบียนเป็นมรดกทางชลประทานด้วย กรมชลประทานได้เสนอ โครงการประตูน้ำจุฬาลงกรณ์และคลองรังสิต ส่งเข้าประกวดด้วย

ดร.สมเกียรติ ประจำวงษ์ ผู้อำนวยการสำนักบริหารโครงการ กรมชลประทาน ในฐานะเลขาธิการคณะกรรมการด้านการชลประทานและการระบายน้ำแห่งประเทศไทย(THAICID) เปิดเผยว่า ประเทศไทยได้ส่งอาคารชลประทานจำนวน 3 โครงการ เพื่อชิงรางวัล HIS ดังกล่าว ประกอบด้วย โครงการประตูน้ำจุฬาลงกรณ์และคลองรังสิต ซึ่งจุดเด่นที่เป็นโครงการอายุมากกว่า 100 ปี ที่ยังมีการใช้ประโยชน์มาอย่างต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน นอกจากนี้ยังเป็นการพัฒนาพื้นที่ชลประทานขนาดใหญ่แห่งแรกของประเทศไทย จากพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ส่วนอีก 2 โครงการอาคารชลประทานที่ส่งเข้าประกวด คือ โครงการลำเหมืองมหัศจรรย์ จ.น่าน เป็นสิ่งก่อสร้างเพื่อเป็นทางลำเลียงน้ำจากภูมิปัญญาชาวบ้าน และ โครงการระหัดวิดน้ำลำตะคอง จ.นครราชสีมา ซึ่งมีจุดเด่นคือ ใช้ภูมิปัญญาในสมัยก่อนคิดวิธีใช้พลังงานธรรมชาติในการยกระดับน้ำเข้าแปลงเกษตร

“ผลการตัดสินปรากฏว่า โครงการประตูน้ำจุฬาลงกรณ์และคลองรังสิตได้รับรางวัล ขึ้นทะเบียนเป็นมรดกชลประทาน 
โดยนายสาธิต มณีผาย ผู้ทรงคุณวุฒิด้านจัดสรรน้ำ พร้อมด้วยคณะเป็นตัวแทนผู้รับมอบโล่รางวัลจาก ICID ส่วนอีก 2 โครงการอาคารชลประทานแม้จะไม่ได้รับรางวัลขึ้นทะเบียนเป็นมรดกทางชลประทาน แต่ก็ยังเป็นโครงการชลประทานที่ยังใช้ประโยชน์ได้จนถึงปัจจุบันเช่นเดียวกัน” เลขาธิการTHAICID กล่าว

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว นอกจากการขุดคลองรังสิต พร้อมก่อสร้างประตูระบายน้ำจุฬาลงกรณ์แล้ว ยังได้มีการขุดคลองขึ้นมากมาย เป็นยุคที่มีการขุดคลองมากที่สุดก็ว่าได้ โดยพระองค์ทรงส่งเสริมให้หน่วยราชการและเอกชนขุดคลองขึ้นเป็นจำนวนมาก ทั้งขุดคลองใหม่และขุดลอกคลองเก่า เพื่อขยายพื้นที่เพาะปลูกและเส้นทางคมนาคมระหว่างกรุงเทพฯ กับจังหวัดข้างเคียง ซึ่งเป็นแหล่งผลิตข้าวที่สำคัญ และเป็นเส้นทางลำเลียงข้าวออกสู่ตลาดต่างประเทศ เช่น คลองเปรมประชากร คลองนครเนื่องเขต คลองประเวศบุรีรมย์ คลองอุดมชลจร คลองราชมนตรี คลองทวีวัฒนา คลองนราภิรมย์ คลองประปา เป็นต้น จนทำให้ประเทศไทยได้ชื่อว่าเป็น “เวนิสตะวันออก”

กรมชลประทาน ในฐานะที่รับผิดชอบประตูระบายน้ำจุฬาลงกรณ์และคลองรังสิต ได้มีการปรับปรุงเพิ่มประสิทธิภาพการทำงานประตูระบายน้ำจุฬาลงกรณ์ และคลองรังสิต อย่างต่อเนื่อง นอกจากสามารถระบายน้ำได้สูงสุดถึงวันละ 12.44 ล้านลูกบาศก์เมตร แล้วยังสามารถสูบน้ำได้สองทิศทางทั้งสูบเข้าและสูบออก ทำให้นอกจากจะสามารถบรรเทาปัญหาน้ำท่วมในพื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาฝั่งตะวันออกตอนล่างได้แล้ว ยังสามารถการสูบน้ำช่วยเหลือพื้นที่เพาะปลูกในเขตโครงการส่งน้ำและบำรุงรักษารังสิตใต้ได้อีกด้วย

ในส่วนของคลองรังสิตประยูรศักดิ์ รวมทั้งคลองสาขาต่างๆ กรมชลประทานได้ร่วมกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องจัดทำ “โครงการคลองสวย น้ำใส ร่วมใจกำจัดวัชพืชทุ่งหลวงรังสิต” เพื่อแก้ไขปัญหาวัชพืชในทุ่งรังสิตอย่างยั่งยืน ทั้งนี้เนื่องจากตลอดระยะเวลากว่า 40 ปี ที่ทุ่งรังสิตประสบปัญหาวัชพืชทางน้ำแพร่กระจายอย่างหนาแน่น เพราะเป็นพื้นที่ลุ่มต่ำ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วง 10 ปีหลัง ที่วัชพืชและผักตบชวาได้สร้างปัญหากีดขวางทางน้ำ ทำให้การระบายน้ำไม่ดี รวมถึงการส่งน้ำไปเพื่อกิจกรรมต่าง ๆ ก็ติดขัด ซึ่งโครงการนี้จะสร้างประโยชน์ต่อพื้นที่การเกษตรและพื้นที่อยู่อาศัยของราษฎรโดยรอบมากกว่า 200,000 ครัวเรือน

หากทุกหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ประชาชนในพื้นที่ช่วยกันดูแลรักษา “ประตูน้ำจุฬาลงกรณ์และคลองรังสิต” มรดกชลประทาน ที่เกิดจากพระราชดำริรัชกาลที่ 5 ก็จะสามารถใช้งาน สร้างคุณประโยชน์ให้แก่ประเทศชาติตราบจนชั่วลูกชั่วหลาน....แน่นอน