ย่างเข้าสู่ปลายพฤศจิกายน อีกไม่นานก็จะเข้าสู่ปีใหม่ ช่วงเวลานี้เป็นช่วงเวลาของการเก็บเกี่ยวข้าวนาปี ส่วนข้าวอายุสั้น เช่น กข.15อาจเก็บเกี่ยวไปหมดแล้ว ในขณะที่ข้าวหอมมะลิ 105 อยู่ในช่วงของการก็บเกี่ยวพอดี ฤดูเก็บเกี่ยวเป็นฤดูที่ผลผลิตออกสู่ตลาดเป็นจำนวนมาก กลไลตลาดจะเริ่มชัดเจนขึ้น พอผลผลิตออกมามาก ราคาก็ตกต่ำลงไป หรือในบางช่วงอาจมีคนทำให้ราคาตกต่ำลง โดยที่เกษตรกรได้แต่มองตาปริบๆ ปัญหาของเกษตรกรไม่ได้เริ่มหลังผลผลิตออกสู่ตลาด แต่เริ่มตั้งแต่การปลูกเลยทีเดียว เมื่อผ่านช่วงเวลาดังกล่าวมาได้ สู่ทุ่งรวงทอง ปัญหาที่ตามมาคือเครื่องเกี่ยวข้าวไม่เพียงพอกับช่วงเวลาเก็บเกี่ยวที่เกิดขึ้นพร้อมๆ กัน กระทบไปถึงคุณภาพของข้าว ทั้งการเก็บเกี่ยวในขณะที่ยังไม่สุกแก่เต็มที่หรือการเก็บเกี่ยวเมื่อเลยระยะเวลาที่เหมาะสมทั้งหมดนี้ ต่างก็กระทบต่อคุณภาพและปริมาณผลผลิตที่เกษตรกรจะได้รับทำให้ต้องมีการใช้ถนนสาธารณะเพื่อเป็นลานตากข้าวตามที่ปรากฏในสื่อต่างๆ เกษตรกรต้องดิ้นรนช่วยตนเอง ผ่านองค์กรเกษตรกรทั้งสหกรณ์และวิสาหกิจชุมชน บางแห่งอาจได้รับการสนับสนุนจากองค์กรปกครองท้องถิ่นที่เข้ามาช่วยเหลือบริหารจัดการกันไป

ในบรรดาปัญหาเหล่านี้ เรื่องราคาผลผลิตตกต่ำเป็นเรื่องที่รุนแรงเพิ่มมากขึ้น ทั้งที่โครงการของภาครัฐที่เกี่ยวข้องกับการช่วยเหลือเกษตรกรผู้ปลูกข้าวมีอยู่หลายโครงการมาก แต่โครงการเหล่านี้คล้ายจะไม่เอื้อต่อกัน เป็นโครงการที่เป็นชิ้นๆ ของใครของมันไม่ว่าจะเป็นโครงการชะลอการขายข้าว การประกันรายได้ โดยหลักการเหมือนจะแก้ปัญหาให้เกษตรกรได้อย่างเบ็ดเสร็จแต่ก็ยังมีช่องว่าง พอที่จะให้ผู้กว้างขวางในวงการค้าข้าวสอดแทรกเข้ามา ทำให้ตลาดการค้าข้าวสะเทือนได้ เช่นใน 2 สัปดาห์ที่ผ่านมาเป็นเครื่องพิสูจน์ความจริงเรื่องนี้ ส่งผลให้ราคาข้าวที่เกษตรกรขายได้ลดลงไปอย่างน่าใจหาย แต่เสียงของเกษตรกรเหล่านี้อาจดังไม่พอ ไม่เหมือนกับกรณี 3 สาร หรือชวนคิดได้ว่าปัญหาราคาข้าวตกต่ำเป็นปัญหาปกติ เกิดขึ้นเป็นประจำ จึงไม่สามารถสร้างกระแสขึ้นในสังคมได้ ไม่เหมือนเรื่องของ 3 สาร ที่โต้กันผ่านสื่อจนไม่เหลือพื้นที่สื่อให้กับประเด็นความเดือนร้อนเดิมๆ ที่ไม่เคยแก้ไขให้สำเร็จได้เลย

หลังการเก็บเกี่ยวข้าวของเกษตรกรจะเข้าสู่ช่วงฤดูแล้ง สำหรับแล้งนี้หลายหน่วยงานที่เกี่ยวข้องกับเรื่องน้ำ ต่างออกมาเตือนว่าปีนี้แล้งแน่ น้ำทำนาปรังคงไม่เพียงพอ เนื่องจากฝนที่ผ่านมาส่วนใหญ่ไม่ได้ตกเหนือเขื่อนทำให้ไม่สามารถกักเก็บได้ สำหรับเกษตรกรในเขตอีสานตอนล่าง ที่ประสบปัญหาน้ำท่วมใหญ่ในฤดูฝนที่ผ่านมา เรือกสวนไร่นาเสียหายเป็นจำนวนมาก เมื่อน้ำลดก็ไม่สามารถปลูกข้าวได้แล้ว หลายหน่วยงานรวมทั้งรัฐมนตรีที่รับผิดชอบ ให้คำมั่นว่าจะช่วยเหลือเกษตรกรเหล่านั้น โดยจะสนับสนุนให้ปลูกพืชอายุสั้นที่สามารถใช้ความชื้นที่มีอยู่ ช่วยให้เกษตรกรมีรายได้กลับมาบ้าง ผ่านไป 2 เดือน คำสัญญาหน้าฝนก็จางหายไปกับฝน ยังไม่มีสัญญาณใดๆ เกิดขึ้น พร้อมกับความชื้นในดินก็ระเหยไปกับสายลมและแสงแดดที่แผดเผาของฤดูหนาว ครบปีอีกครั้งเกษตรกรเหล่านี้ ยังไม่ได้ผลตอบแทนจากทุน คือ ที่นา ที่เขามีอยู่เลย แล้วจะใช้ชีวิตในฤดูต่อไปอย่างไร เมื่อไม่มีงานไม่มีผลตอบแทนจากไร่นา สิ่งที่ตามมาคือการดิ้นรนเข้าสู่เมืองใหญ่ เพื่อหารายได้จากการรับจ้างต่างๆ แทน หากวัฎจักรนี้เกิดขึ้นซ้ำซาก ความสิ้นหวังในการทำการเกษตรจะยิ่งเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ และซ้ำเติมให้เกิดผลกระทบต่อสังคมและปัญหาครอบครัวตามมาไม่มีที่สิ้นสุด

เมื่อพิจารณาการเตรียมการขอหน่วยงานราชการ ไม่ว่าจะเป็นโครงการส่งเสริมการปลูกพืชอายุสั้นใช้น้ำน้อย โครงการส่งเสริมการปลูกพืชหลากหลาย และโครงการอื่นๆ อีกมาก ประเด็นสำคัญที่คล้ายๆ กัน คือ ปัญหาเรื่องเมล็ดพันธุ์ที่จะให้เกษตรกรที่เข้าร่วมโครงการเข้าถึงและนำไปเพาะปลูกได้ โดยไทยเรายังต้องนำเข้าเมล็ดพันธุ์พืชหลายชนิดจากต่างประเทศ โดยที่ภาครัฐเข้ามาดำเนินการผลิตเมล็ดพันธุ์เพื่อสนับสนุนโครงการเหล่านี้น้อยมาก นัยว่าเป็นการสนับสนุนธุรกิจเมล็ดพันธุ์ให้กับภาคเอกชน สิ่งที่ตามคือการควบคุมคุณภาพเมล็ดพันธุ์ ดำเนินการได้อย่างจริงจังเข้มงวดเพียงใด ทุกอย่างๆ ก็จะวนๆ และตกไปที่เกษตรกรในที่สุด ไม่ต่างจากสารเคมีทางการเกษตร เกษตรกรจะก้าวผ่านปัญหาเหล่านี้ได้อย่างไร จะมีเกษตรกรกี่รายที่สามารถยืนหยัดได้ด้วยตนเอง ปัญหาเหล่านี้เป็นปัญหาประจำๆ ที่ท้าทายความสามารถของขาจรที่เข้ามาบริหารจัดการ อย่าคิดแค่ฉาบฉวยบนผลประโยชน์ทับซ้อน ให้มองลึกลงในแววตาแห่งความหวังของเกษตรกร ก่อนที่ปัญหาเหล่านี้จะทำให้อาชีพการเกษตรล่มสลายไปจากสังคมไทย

สมชาย ชาญณรงค์กุล