แต่ต้นจากมีรูปทรงที่เตี้ยค่อม ชอบขึ้นอยู่ริมน้ำ หรือริมตลิ่ง ขึ้นแตกหน่อเป็นกอขนาดใหญ่ มีดอก มีงวง มีลูก เช่นเดียวกับมะพร้าว แต่คุณค่าหรือคุณประโยชน์ อาจด้อยกว่ามะพร้าว หรือต้นปาล์ม และต้นอินผาลัม รวมทั้งต้นตาล ซึ่งพืชที่กล่าวมาจะมีลำต้นที่สูง เป็นไม้ยืนต้น แต่ต้นจากเป็นไม้พุ่ม เตี้ย ใบและยอดจะละน้ำ เวลาน้ำขึ้นและเวลาน้ำลง

จ.สมุทรสงคราม มีต้นจากอยู่เป็นจำนวนมากในแถบชายทะเล ริมตลิ่งและริมคลองริมแม่น้ำเป็นส่วนใหญ่ ถ้าที่ไหนมาจากขึ้นอยู่ริมคลอง หมายถึงระบบนิเวศน์ของพื้นที่นั้นยังดีอยู่ โดยทั่วไป จากเป็นพืชจำพวกปาล์ม จัดอยู่ที่ในวงศ์ย่อย Nypoideae ซึ่งมีสกุลเดียว (Nypa) และเป็นปาล์มเพียงชนิดเดียวที่เป็นพืชในป่าชายเลน และมีลำต้นอยู่ใต้ดิน นับเป็นพืชเก่าแก่มากชนิดหนึ่ง ที่มีซากดึกดำบรรพ์อายุถึง 70 ล้านปี ต้นจากพบได้ทั่วไปในเอเชียใต้ และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ทั้งในบริเวณน้ำจืด และน้ำกร่อย ที่มีน้ำเค็มขึ้นถึง มักจะขึ้นเป็นดงขนาดใหญ่เรียกว่าป่าจากหรือดงจาก

ลักษณะทางกายภาพ ลำต้นของจากอยู่ใต้ดิน ส่วนที่โผล่ขึ้นคือใบจากเป็นพืชที่มีลำต้นอยู่ใต้ดิน ต้นตั้งตรง ซึ่งมักจะเป็นดินโคลน ส่วนที่เราเห็นของจากนั้นคือส่วนใบและช่อดอกเท่านั้น โดยที่โคนใบมีกะเปาะอากาศ ช่วยพยุงให้ใบชูขึ้นเหมือนชูชีพ แต่แม้ว่าลำต้นของจากจะอยู่ใต้ดิน แต่ใบที่โผล่ขึ้นมานั้น อาจชูขึ้นไปสูงได้ถึง 9 เมตร โดยไม่มีส่วนของลำต้นให้เห็นเลย

ดอกและผล ดอกของปาล์มเป็นลักษณะช่อ กลม ดอกตัวเมียที่ปลาย ดอกตัวผู้อยู่ตรงโคนช่อดอก ส่วนผลนั้นมีเปลือกแข็ง กระจุกเป็นทะลายหลายผล เปลือกสีน้ำตาล ข้างในมีเนื้อเมล็ดสีขาว มีปริมาณเนื้อไม่มากนัก เมื่อสุกเต็มที่ผลจะแยกจากกลุ่ม ลอยน้ำ สามารถแพร่พันธุ์ไปได้ไกลๆ บางครั้งก็แตกหน่อขณะยังลอยน้ำ จากสามารถเติบโตได้ดีในดินโคลน ตามป่าชายเลน หรือบริเวณริมคลองที่มีไม้ให้ร่มเงาปะปนอยู่ด้วย มักอยู่ในช่วงที่มีน้ำจืดและน้ำกร่อยปนกันแต่บนบกที่น้ำท่วมถึงก็พบจากได้บ้างเช่นกันหากดินไม่แห้งแล้งนานจนเกินไป

ผลของจากที่สุกแล้ว จะเป็นเยื่อสีขาว ใส นุ่ม มีรสหวาน นิยมรับประทานเป็นของหวาน มาช้านานดังความปรากฏใน “พระราชนิพนธ์กาพย์เห่ชมเครื่องคาวหวาน” ที่ยกมาข้างล่าง นอกจากนี้ในบางท้องถิ่นยังตัดปลายช่อดอกของจาก เพื่อเอาน้ำตาลจากไปทำเป็นน้ำเมา เช่นเดียวกับที่นิยมใช้น้ำตาลจากต้นตาลและมะพร้าว ส่วนผลอ่อนที่แตกหน่อ จะมีจาวอยู่ข้างใน นำมารับประทานได้เช่นเดียวกับจาวตาล หรือจาวมะพร้าว ส่วนกลีบดอกนั้นนำไปเป็นส่วนผสมของชาสมุนไพรได้แก้ดับร้อนผ่อนเย็นได้เป็นอย่างดี

ประโยชน์ จากเป็นพืชที่คนไทยรู้จักมานาน และใช้ประโยชน์ของจากได้เป็นอย่างดี ตั้งแต่ ใบ จนถึง ผล สำหรับ ใบจากมีลักษณะคล้ายใบมะพร้าว แต่มีความเหนียว และกว้างกว่า ทำให้สามารถใช้นำมาเย็บเป็นตับ เรียกว่า “ตับจาก” แล้วนำไปมุงหลังคา กันแดดกันฝนได้เป็นอย่างดี แม้ว่าจะใช้งานไปนาน ใบจากจะกรอบ เปลี่ยนจากสีเขียวเข้ม เป็นสีเหลือง สีน้ำตาล กระทั่งเกือบเป็นสีดำ แต่ก็ยังคงกันฝนและแดดได้ จนกว่าจะแห้งกรอบและผุไป คำว่า “หลังคาจาก” หรือ “หลังคามุงจาก” จึงเป็นที่รู้จักกันดีในสังคมไทย การใช้ใบจากมุงหลังคายังคงนิยมใช้จนปัจจุบัน

นายชัยยันต์ อยู่ศิริ ประธานสภาเกษตรจังหวัดสมุทรสงคราม กล่าวถึงเรื่องต้นจากว่า ต้นจากอยู่คู่กับจังหวัดสมุทรสงคราม มาช้านาน มีลำคลองที่แยกออกจากคลองแม่กลอง คือคลองตะวันจาก จากเป็นพืชที่มีประโยชน์ อย่างอเนกอนันต์มาก เริ่มต้นจากใบ ใช้มุงหลังคา เราจะได้ยินชื่อว่า “น้ำฝนจากหลังคามุงจาก รสชาติอร่อยดีกว่าหลังคาสังกะสีหรือกระเบื้องเช่นในปัจจุบัน รสชาติของหลังน้ำฝนจากหลังคาจาก อาจเฝื่อนๆ แต่บริสุทธิ์ไร้พิษภัย เพราะไม่มีสารเคมีเจือปนเพียงแต่อายุการใช้งานสั้น บ้านไหนมุงหลังคาด้วยจาก ต้องซ่อมหลังคาทุก 2 ปี

ใบจากนอกจากมุงหลังคาแล้ว ยังใช้ห่อขนมที่เรียกกันว่าขนมจาก จนมีคำว่า กินขนมจากต้องไปเมืองปากน้ำ แต่ในปัจจุบันขนมจากมีจำหน่ายเกือบทุกแห่ง ตามสถานที่ท่องเที่ยวแถบชายทะเล ใบจากตากแห้งยังมวนห่อยาฉุน ที่เรียกกันยาจากคนเก่าๆ จะชอบเอาใบจากที่ตากแห้งแล้วมาลอกผิว เป็น 2 ชั้น ที่เรียกกันว่ามวนใบจาก

ลูกจากยังนำมาบริโภคได้ ที่เรียกกันว่าลูกจาก บางคนก็เรียกว่าลูกชิด ความเป็นจริงมันคละชนิดกัน ลูกจากก็ลูกจาก ลูกชิดก็ลูกชิด แต่พอนำมาแปรรูป หรือที่เรียกกันว่าลอยเชื่อม หรือลอยแก้วแล้ว จะคล้ายๆ กัน แต่ลูกจากจะกระด้างเล็กน้อย แต่ลูกชิดอ่อนนุ่มนวลกว่า ถ้าผ่ามาแล้วทานสดๆ จะให้ความอร่อยไปอีกแบบหนึ่ง คล้ายๆ กับลูกตาลสดแถวๆ เพชรบุรี ที่สำคัญคือต้นจากที่ขึ้นอยู่ริมตลิ่ง ริมแม่น้ำลำคลอง จะเป็นด่านปราการ กันคลื่นๆ เรือปะทะ และกันตลิ่งพังลงน้ำได้เป็นอย่างดี โดยที่ไม่ต้องลงทุนมากนัก ปล่อยให้จากขึ้นตามธรรมชาติ ตกแต่งใบ หรือตัดใบออกมาขายบ้าง เพราะจากขยายพันธุ์เร็ว เติบโตเร็ว ตัดกิ่งเก่าออก ไม่นานกิ่งใหม่ หรือหน่อใหม่ ก็แตกหน่อขึ้นมาใหม่ ไม่ช้ามากนัก เรียกว่าเกิดทันใช้

ในอดีต คนแม่กลองใช้จากให้เป็นประโยชน์มาก สร้างอาชีพ เช่น ทำขนมจาก เย็บจากเป็นตับสำหรับใช้มุงหลังคา นำมาเล่นเป็นกีฬาพื้นบ้านคือมวยตับจาก นำใบจากแห้ง แล้วลอกมามวนเป็นยาสูบ ที่ทุ่นค่าใช้จ่ายในครอบครัวได้มาก แต่ในปัจจุบัน ต้นจากชักเหลือน้อยมาก เพราะคนในปัจจุบัน ไม่ใช้พืชป้องกันภัยจากธรรมชาติ แต่ใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่มาใช้แทน เช่น การทำเขื่อนซีเมนต์ หรือทำนบกั้นน้ำ กันตลิ่งพังลงน้ำ และกันลมพายุกรรโชกแทนต้นจาก จนเด็กยุคปัจจุบันไม่รู้จักต้นจาก ว่ามีลักษณะเป็นอย่างไร มีคุณประโยชน์อย่างไร หากไม่ได้การแนะนำและการเรียนรู้จากผู้ใหญ่ เชื่อว่าคุณครูหรือผู้ปกครองบางคน อาจไม้รู้จักต้นจากด้วยซ้ำไป แล้วจะแก้ไขกันอย่างไรดี

สราวุฒิ ศรีธนานันท์