สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จฯเมืองดงละคร

วันอนุรักษ์มรดกไทย วันที่ ๒ เมษายน ที่ผ่านมานั้น เป็นวันที่ทุกคนให้ความสำคัญต่อการเอาใจใส่ดูแลรักษาโบราณสถานของตน ดังนั้นในทุกพื้นที่ทั่วประเทศ กรมศิลปากรจึงมีกิจกรรมที่เกี่ยวกับโบราณสถานแม้จะเป็นเพียงการปลูกต้นไม้และทำความสะอาดพื้นที่ ก็พอทำให้เห็นหนทางความรักหวงแหนมรดกของแผ่นดิน มากกว่าการบุกรุกทำลาย อาทิตย์นี้ได้ตามกิจกรรมวันอนุรักษ์มรดกไทยไปที่เมืองโบราณดงละคร ซึ่งเป็นเมืองโบราณสมัยทวารวดีที่ใกล้กรุงเทพฯ ตั้งอยู่ตำบลดงละคร อำเภอเมือง จังหวัดนครนายก โดยเมืองโบราณนี้ตั้งอยู่บนเนินดินทางด้านทิศตะวันออก สูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง ๓๔ เมตร ลักษณะของเมืองนั้นเป็นรูปไข่เกือบกลม มีคูน้ำและคันดินโดยรอบ มีเนื้อที่ประมาณ ๓,๐๐๐ ไร่ มีเส้นผ่าศูนย์กลางของเมืองประมาณ ๗๐๐-๘๐๐ เมตร

เดิมนั้นมีแนวกั้นเป็นคันดินสองชั้น ปัจจุบันถูกบุกรุกทำลายเหลือเพียงชั้นนอกชั้นเดียว คันดินชั้นนอกมีความสูงกว่าคันดินชั้นใน และคันดินชั้นในนี้มีพื้นที่กว้างขวางกว่า  การสร้างเมืองนี้ติดกับแม่น้ำนครนายกสายเดิมที่สามารถเชื่อมต่อชายฝั่งทะเล ทำให้เหมาะสำหรับเดินทางค้าขายทางทะเล และยังทำการเกษตรได้โดยรอบ ประมาณเอาว่ามีผู้อยู่อาศัยในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๘ ซึ่งมีบทบาทสำคัญในการค้าขายทางทะเลในสมัยโบราณ

ตำนานของเมืองถูกเล่ากันว่าชาวบ้านเรียกเมืองนี้ว่าเมืองลับแล ส่วนชื่อเมืองจริงๆ นั้นไม่รู้ นอกจากความเชื่อว่า เวลากลางคืน ได้ยินเสียงดนตรีมโหรีแว่วออกมาจากในป่ากลางเมืองราวกับมีงานละคร จึงเรียกว่าดงละคร นัยว่าเมืองที่มีการเล่นละครในดง บ้างกว่าเมืองนี้น่าจะเรียกว่าดงนคร หมายถึงนครที่อยู่ในดง แล้วเพี้ยนเปลี่ยนเป็นดงละคร

เมื่อครั้งสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง รัชกาลที่ ๕ เสด็จประพาสเมืองปราจีนบุรีนั้นได้มีพระบรมราชาธิบายเกี่ยวกับเมืองดงละครไว้ว่า “เป็นเมืองที่สร้างขึ้นโดยเจ้าแผ่นดินเขมรโบราณซึ่งเป็นสตรี หรืออาจเรียกว่าราชินีแห่งแผ่นดินเขมรโบราณนั่นเอง โดยเมื่อราชินีองค์นี้ขึ้นครองแผ่นดินเขมร ได้เฟ้นหาชายรูปงามจากแคว้นต่างๆ เพื่อเป็นคู่ครอง โดยได้พบชายชาวเขมรสองคนก่อน จึงได้รับเลี้ยงไว้ แต่ต่อมาได้พบกับชายอีกคนจากแผ่นดินเขมรเก่าปัจจุบันคือแผ่นดินไทย ราชินีเขมรพอพระทัยในชายผู้นี้มากจึงอยากจะรับเลี้ยงไว้อีกคน แต่ชายสองคนก่อนไม่ยอม ราชินีเขมรจึงสร้างเมืองใหม่ชายอีกคนคือ เมืองดงละครซึ่งอยู่ใกล้กับอาณาจักรเขมร แต่ต่อมาราชินีเขมรองค์นั้นก็ได้ประชวรและสิ้นพระชนม์ไป ไม่ได้มีราชบุตรสืบพระราชวงศ์ต่อไป” ประมาณได้ว่าเป็นเมืองโบราณที่สร้างโดยขอมโบราณ ซึ่งเมื่อสำรวจแล้วได้พบหลักฐานหลายอย่างที่เป็นศิลปะขอมหรือเขมรเช่น คันฉ่องสำริด เทวรูปสำริดนุ่งผ้าศิลปะแบบเดียวกับที่นครวัด เป็นต้น

หลังพุทธศตวรรษที่ ๑๘ คาดว่าแม่น้ำนครนายกเปลี่ยนเส้นทางการไหลซึ่งเดิมไหลผ่านทางทิศตะวันตกของเมืองดงละครมาเป็นปัจจุบันนี้ จึงทำให้เมืองที่เจริญรุ่งเรืองขาดแคลนน้ำจนคนส่วนใหญ่ย้ายไปตั้งถิ่นฐานใหม่ตามเส้นทางน้ำเป็นเมืองนครนายกในปัจจุบันนี้ ช่วงต้นรัตนโกสินทร์นั้นได้มีพวกลาวพวนลาวเวียง และมอญ มาตั้งถิ่นฐานบริเวณนี้โดยใช้พื้นที่ทำนาเป็นหลัก และมักมีช้างป่าลงมากินข้าวในนาเสมอๆ จนมีผู้คนมาอาศัยมากขึ้นช้างป่าจึงถอยหนีไปอยู่ที่บริเวณเขาใหญ่แทน ดังนั้นการฟื้นฟูดูแลรักษาเมืองโบราณดงละครแห่งนี้จึงมีการสงวนพื้นที่โบราณสถานตามสภาพที่มีผู้คนเข้ามาอาศัยทำสวนทำนา  และประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานของชาติ ตามประกาศในราชกิจจานุเบกษาเล่มที่ ๕๒ ตอนที่ ๗๕ เมื่อวันที่ ๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๘ ในปีพ.ศ. ๒๕๑๕ จึงมีการขุดแต่งเมืองโบราณดงละครโดยนายพิสิฐ เจริญวงศ์ อาจารย์มหาวิทยาลัยศิลปากรและคณะได้ดำเนินการขุดแต่งและอนุรักษ์เมืองนี้มาเป็นลำดับ ซึ่งพบหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่แสดงถึงการอยู่อาศัยของผู้คนในยุคพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๕ เช่น พระพิมพ์เนื้อเงิน ศิลปะแบบทวารวดี เครื่องปั้นดินเผา เครื่องเคลือบสีน้ำตาล เครื่องถ้วยจีนสมัยราชวงศ์ถังและซ้อง รวมทั้งลูกปัดแก้วหลายสี ลูกปัดแบบลูกตา (eye beads)ลูกปัดสลับสี (mosaic beads) ลูกปัดหินคาร์เนเลียน และอะเกต จากเปอร์เซีย อิหร่าน อิรัก  เป็นต้น ซึ่งยืนยันว่าเมืองดงละครนี้เป็นเมืองท่าสำคัญในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๕ และนับถือพระพุทธศาสนาแบบเถรวาทด้วยพบเศียรพระพุทธรูปแบบนาคปรกและโบราณวัตถุสำคัญมากมาย