จากเหตุการณ์ที่กองกัมพูชาเปิดฉากโจมตีไทยก่อน ปฏิบัติการทางทหารหลายครั้งเป็นที่ชัดเจนว่า เข้าข่ายอาชญากรรมสงคราม เพราะมีหลักฐานปรากฎชัดเจนว่าการโจมตีส่งผลทำให้มีพลเรือนในฝั่งไทยเสียชีวิตและบาดเจ็บจำนวนมาก รวมทั้งมีสถานที่ของพลเรือนหรือแม้กระทั่งโรงพยาบาลได้รับความเสียหาย ทำให้มีเสียงเรียกร้องให้ดำเนินคดีกับผู้บงการย่อมในฐานะ 'อาชญากรสงคราม' ซึ่งถือเป็นการละเมิดกฎหมายมนุษยธรรมระหว่างประเทศ เป็นกฎหมายที่กำหนดกฎเกณฑ์การสู้รบระหว่างรัฐกับรัฐ หรือรัฐกับกลุ่มติดอาวุธ โดยจะบอกว่าใครหรือสิ่งไหนจะต้องไม่ตกเป็นเป้าการโจมตีบ้าง และการโจมตีรูปแบบไหนที่ทำไม่ได้ เพื่อจำกัดผลกระทบ

จากอดีตที่อาชญากรสงครามในสงครามโลกครั้งที่สอง ถูกนำขั้นสู่การพิจารณาคดี พวกเขาคือผู้ละเมิดกฎการทำสงคราม ซึ่งประมวลอยู่ในอนุสัญญาเจนีวา ที่ตั้งอยู่บนหลักกฎหมายมนุษยธรรม    

ผู้กระทำความผิดฐานอาชญากรสงคราม เป็น 1 ใน 4 ฐานความผิดอาญาร้ายแรงสูงสุด ตามธรรมนูญกรุงโรม ที่เริ่มมีผลบังคับใช้เมื่อปี 2545 โดยศาลอาญาระหว่างประเทศ หรือ ICC ณ กรุงเฮก ประเทศเนเธอร์แลนด์ มีเขตอำนาจดำเนินคดีกับอาชญากรสงคราม 

กรณีไทย-กัมพูชา เข้าข่ายอาชญากรรมสงครามหรือไม่ จึงต้องพิจารณาตามธรรมนูญกรุงโรม ที่กำหนดขอบเขตว่า ในสถานการณ์การขัดกันทางอาวุธ ได้เกิดสถานการณ์ที่การจงใจยิงทหารที่อยู่ในสภาพไม่พร้อมรบ เช่น ยิงทหารที่ยอมจำนน บาดเจ็บหรือถูกจับเป็นเชลย การตั้งใจโจมตีพลเรือนที่ไม่ใช่ผู้ทำการรบ การตั้งใจยิงเป้าหมายทางทหารแต่สร้างความเสียหายเกินสมควรให้กับพลเรือน จนเกินหลักความได้สัดส่วนตามหลักกฎหมายมนุษยธรรม การใช้วิธีการที่เกินธรรมเนียมการทำสงคราม  เช่น การใช้อาวุธมีพิษ หรือการใช้อาวุธที่ไม่เลือกเป้าหมาย รวมไปถึงการการใช้โล่มนุษย์ คือการนำพลเรือนมาเป็นเกราะกำบังตัวเองก็เข้าข่ายอาชญากรรมสงครามด้วยเช่นกัน

กัมพูชาเปิดฉากโจมตีไทยก่อนเมื่อช่วงเช้าวันที่ 25 ก.ค. ด้วยการยิงจรวดหลายลูกเข้าใส่เป้าหมายพลเรือนไทย ได้เกิดเหตุการณ์ที่เข้าข่ายอาชญากรรมสงครามมากมาย ไม่ว่าจะเป็น การใช้อาวุธยิงระยะไกลโจมตีเป้าหมายพลเรือนอย่างต่อเนื่อง ตั้ง ชุมชนเมือง โรงเรียน และร้านค้า การละเมิดกติการสงครามร้ายแรงมาก คือการโจมตีสถานพยาบาล ที่ได้รับผลกระทบเกือบ 20 แห่ง แล้วยังพบด้วยว่า ฝ่ายกัมพูชาใช้ประชาชนและสถานที่พลเรือนเป็นโล่กำบังตั้งอาวุธยิง

โดยภายใต้กฎหมายมนุษยธรรมระหว่างประเทศ โรงพยาบาลมีสถานะที่จะต้องได้รับการปกป้องเป็นพิเศษ ต้องไม่ถูกโจมตีและต้องได้รับการเคารพ แต่อาจจะสูญเสียสถานะการถูกปกป้องได้ หากโรงพยาบาลดังกล่าวถูกใช้ด้วยจุดประสงค์ที่เกินขอบเขตมนุษยธรรม หรือใช้เป็นสถานที่โจมตีฝ่ายศัตรู

ข้อมูลจากระบบติดตามการโจมตีสถานพยาบาลขององค์การอนามัยโลก ชี้ว่า นับตั้งแต่ต้น 2568 จนถึงปัจจุบัน เกิดเหตุโจมตีสถานพยาบาลไปแล้วมากกว่า 700 ครั้งใน 15 ประเทศและดินแดน โดยเฉพาะในยูเครน ซีเรีย กาซาและซูดาน โดยในช่วงเวลาไม่ถึง 7 เดือนเต็มของปี 2568 มีผู้เสียชีวิตจากเหตุโจมตีสถานพยาบาลทั่วโลกแล้วมากกว่า 1,100 คน ซึ่งเป็นตัวเลขที่สูงกว่ายอดผู้เสียชีวิตเมื่อปี 2567 ทั้งปี ขณะที่มีผู้ได้รับบาดเจ็บอีกหลายร้อยคน

พล.ต.วิทัย ลายถมยา โฆษกกองบัญชาการกองทัพไทย เปิดเผยว่า จากหลักฐานที่มีเชื่อได้ว่ารัฐบาลกัมพูชา โดย ฮุน เซน อยู่เบื้องหลังการโจมตี ซึ่งไม่เพียงแต่เป็นการละเมิดกฎหมายมนุษยธรรมระหว่างประเทศอย่างร้ายแรง แต่ยังแสดงให้เห็นถึงการขาดความเคารพต่อชีวิตมนุษย์และการไม่แยแสต่อสิทธิขั้นพื้นฐานของประชาชน แสดงให้เห็นว่า นอกจากทหารผู้ทำผิดอาชญากรรมสงครามโดยตรง หัวหน้าผู้สั่งการก็สามารถเอาผิดได้เช่นกัน

เมื่อจะดำเนินคดีอาชญากรสงคราม ก็ต้องพิจารณาขอบเขตอำนาจศาล ในที่นี้ กัมพูชาเป็นรัฐภาคีของธรรมนูญกรุงโรม ที่ก่อตั้งศาลอาญาระหว่างประเทศอยู่แล้ว ส่วนไทยไม่ได้ให้สัตยาบัน จึงไม่ใช่ภาคี แต่ก็สามารถแสดงเจตนายอมรับอำนาจศาลอาญาระหว่างประเทศเฉพาะคดีได้ และศาลก็จะมีเขตอำนาจเหนือความผิดอาชญากรรมสงครามที่เกิดขึ้นในดินแดนไทย

จากนั้นแล้วกระบวนการต่างๆ จะดำเนินไปเมื่อไทยในฐานะผู้เสียหายจากผลของการก่ออาชญากรรมสงครามสามารถ ยื่นเรื่องต่อสำนักงานอัยการศาลอาญาระหว่างประเทศ ตามมาตรา 15 เพื่อร้องขอให้เริ่มกระบวนการตรวจสอบเบื้องต้น โดยปกติจะเริ่มด้วย

 1. การสืบสวน โดยอัยการศาล มีหน้าที่สืบสวนจากข้อมูลที่ได้รับ

2. หากมีหลักฐานเพียงพอ อัยการจะยื่นคำร้องเพื่อขออนุมัติการออกหมายจับ หากศาลเห็นชอบก็ส่งหมายจับไปยังรัฐภาคี เช่นในกรณีของประธานาธิบดี วลาดิเมียร์ ปูติน ผู้นำรัสเซีย และนายกรัฐมนตรี เบนจามิน เนทันยาฮู ของอิสราเอล ที่กำลังถูกออกหมายจับโดย ICC

3. เมื่อผู้ต้องหาขึ้นศาล ก็สามารถเริ่มการพิจารณาคดี รวมถึงการสืบพยานหลักฐาน การไต่สวน การแถลงการณ์

4. นำไปสู่การตัดสินของศาลกำหนดบทลงโทษ ซึ่งอาจเป็นการจำคุก การชดใช้ค่าเสียหาย หรือการลงโทษอื่นๆ ตามที่กฎหมายกำหนด

ในอดีต มีชาวกัมพูชาถูกตัดสินลงโทษในหลายความผิด รวมถึงอาชญากรรมสงคราม 3 คน คือ นวล เจีย, เขียว สัมพัน และ คัง เก็ก เอียว หรือสหายดุช  แกนนำของระบอบเขมรแดง ที่มีเหยื่อเป็นชาวกัมพูชาราวสองล้านคน ส่วน พอล พต ผู้นำเขมรแดง เสียชีวิตก่อนดำเนินคดีการปะทะกันระหว่างไทยกับกัมพชาครั้งนี้ เป็นการก่ออาชญากรรมสงครามโดยฝีมือของชาวกัมพูชาอีกครั้ง โดยที่เหยื่อเป็นพลเรือนเลือดเนื้อไทย

หลังจากนี้ คงต้องมาจับตาดูว่า ทางการไทยโดยกระทรวงการต่างประเทศ จะยื่นฟ้องเรื่องนี้ต่อ ICC เมื่อใด เนื่องจากความผิดฐานเป็น 'อาชญากรสงคราม' ไม่ได้ขึ้นกับแค่ว่าชนะหรือแพ้ แต่ขึ้นอยู่กับ พฤติกรรมในช่วงสงครามว่าได้ละเมิดหลักมนุษยธรรมอย่างร้ายแรงหรือไม่ ผู้ที่ถูกตัดสินเป็นอาชญากรสงคราม จะต้องรับผิดเป็นรายบุคคล ไม่ว่าจะเป็นผู้นำสูงสุดหรือระดับปฏิบัติการ อาชญากรรมสงครามไม่หมดอายุความ แม้จะผ่านไปหลายสิบปีก็ยังถูกดำเนินคดีได้ แม้อยู่ในตำแหน่งผู้นำประเทศก็ไม่รอด หากมีหลักฐานเอาผิดเพียงพอ

ดาโน โทนาลี