เป็นอีกความสูญเสียที่ไม่มีใครอยากให้เกิดกับเหตุการณ์ “เขื่อนแตกที่สปป.ลาว” เมื่อค่ำวันที่ 23 ก.ค. 2561 โดยรายงานข่าวระบุว่า “เขื่อนเซเปี่ยน-เซน้ำน้อย” สันเขื่อนเกิดแตก ทำให้มวลน้ำไหลทะลักเข้าท่วมบ้านเรือนประชาชนหลายร้อยหลังคาเรือนในเมืองสะหนามไซ แขวงอัตตะปือ ซึ่งสำนักงานสหประชาชาติ (UN) ประจำประเทศลาว คาดว่า
มีผู้ได้รับผลกระทบกว่าหมื่นคน และที่น่าเป็นห่วงคือภาวะขาดแคลนอาหารของประชาชนที่รุนแรงขึ้นเพราะเดิมทีแขวงอัตตะปือก็ประสบปัญหาดังกล่าวอยู่ก่อนแล้ว

ในมุมหนึ่งเหตุการณ์ครั้งนี้กลายเป็นเครื่องยืนยันถึง “พลังน้ำใจ” ของคนไทยอีกครั้ง ที่เมื่อทราบข่าวเพียงไม่กี่ชั่วโมงสังคมไทยก็เรียกร้องให้ภาครัฐเปิดรับบริจาคเงินและสิ่งของเพื่อช่วยเหลือทันที รวมถึงมีทีมกู้ภัยจากมูลนิธิต่างๆ อาสาข้ามพรมแดนเข้าไปช่วยผู้ประสบภัยจนเป็นข่าวดังไปทั่วโลก แต่อีกมุมหนึ่ง ประเทศไทยเองก็มีเขื่อนและอ่างเก็บน้ำอยู่เป็นจำนวนมาก จึงเกิดคำถามและข้อกังวลว่าในไทยจะมีเหตุซ้ำรอยเพื่อนบ้านบ้างหรือไม่?

ที่งานเสวนา “เขื่อนแตก เรื่องของลาวกับเรื่องของเรา” ณ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย รศ.ดร.ฐิรวัตร บุญญะฐี อาจารย์ภาควิชาวิศวกรรมโยธา คณะวิศวกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย อธิบายเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นดังนี้1.เขื่อนเซเปี่ยน-เซน้ำน้อย เป็น“เขื่อนหลัก” (Main Dam) ทำหน้าที่กักน้ำส่วนใหญ่ โดยมี “เขื่อนย่อย” (Sudden Dam) ในระบบอีก 5 แห่ง เรียกว่าเขื่อน A-เขื่อน E สร้างไว้ตามช่องเขาต่างๆ สำหรับกักเก็บน้ำที่ล้นออกมาจากเขื่อนหลักซึ่งจะไหลไปตามช่องเขา
ดังกล่าว และเขื่อนที่เกิดการแตกนั้นคือเขื่อนย่อย D

2.ระบายน้ำทาง “สปิลเวย์” (Spillway) ดีกว่าปล่อยให้เขื่อนพังเพราะน้ำล้นสันเขื่อน สปิลเวย์หรือทางน้ำล้น เป็นระบบป้องกันเขื่อนเสียหายจากปริมาณน้ำที่มากเกินไป เมื่อปริมาณน้ำเพิ่มขึ้นจนถึงจุดเสี่ยงจะมีการระบายน้ำให้ออกไปทางสปิลเวย์ ไม่ให้สูงขึ้นล้นสันเขื่อนเพราะจะเกิดภาวะ “กัดเขื่อน” ทำให้เขื่อนพังลงมาได้ อนึ่ง...หลังเกิดเหตุเขื่อนแตกที่ สปป.ลาวใหม่ๆ วิศวกรที่ดูแลเขื่อนก็ใช้วิธีเร่งระบายน้ำออกทางสปิลเวย์เพื่อลดระดับน้ำในเขื่อนหลักเป็นการแก้ไขปัญหาเฉพาะหน้า ซึ่งจะทำให้ระดับน้ำในเขื่อนย่อยทั้งหุบเขาลดลงพร้อมๆ กัน

3.เขื่อนที่เกิดเหตุเป็น “เขื่อนใหม่” เพิ่งสร้างเสร็จ จากรายงานข่าวระบุว่า โครงการสำเร็จไปแล้วร้อยละ 90 ในเดือน เม.ย. 2561 ซึ่งคาดว่าหมายถึงโครงสร้างตัวเขื่อน ส่วนอีกร้อยละ 10 ที่เหลือคือระบบต่างๆ เช่น เครื่องผลิตกระแสไฟฟ้า เนื่องจากมีการทดลองเติมน้ำลงในเขื่อนในเดือนดังกล่าว โดยการเติมน้ำใส่เขื่อนครั้งแรกสำคัญมากเพราะแม้เขื่อนจะออกแบบไว้ให้รับน้ำได้ที่ความจุหนึ่ง

แต่เมื่อเติมน้ำลงไปจริงๆ อาจมีปัจจัยบางอย่างที่ทำให้ไม่เป็นไปตามนั้นได้ การเติมน้ำจึงต้องค่อยๆ เติมแล้วสังเกต หากพบสิ่งผิดปกติจะได้รีบระบายน้ำออกก่อนแล้วแก้ไขอย่างทันท่วงที แต่เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นมีรายงานว่า “ปริมาณฝนที่มาเร็วและมามาก” เป็นปัจจัยสำคัญอันหนึ่ง หากมีน้ำมาเติมเร็วและมากเกินไปจนผู้ดูแลเขื่อนไม่ทันได้ตรวจสอบว่ามีรอยแตกร้าวตรงไหนหรือไม่

4.มีสิ่งบอกเหตุก่อนหน้า...แต่ทางการไม่ได้แจ้งเตือน เรื่องนี้เป็นประเด็นน่าสนใจ เพราะบริษัทสัญชาติเกาหลีใต้ 2 บริษัทที่ร่วมลงทุนเขื่อนดังกล่าว บริษัทที่ลงทุนด้านผลิตกระแสไฟฟ้าได้ให้ข้อมูลกับรัฐสภาเกาหลีใต้ว่า “พบความเสียหายของเขื่อนตั้งแต่ 20 ก.ค. 2561 โดยมีการทรุดลงประมาณ 11 ซม.” จากนั้นในวันที่ 23 ก.ค.ก่อนหน้าจะเกิดเหตุเขื่อนแตกไม่นาน พบว่าการทรุดตัวเพิ่มขึ้นเป็น 1 เมตร

“วิศวกรโครงการได้ส่งบันทึกแจ้งไปยังทางการลาวขอให้เตรียมอพยพคนแล้ว กรณีนี้ไม่ได้เกิดฉับพลัน จริงๆ เขารู้ตัวก่อน แต่อาจจะเป็นแนวทางเลือกในการบริหารจัดการ ว่าเขาก็จะเลือกเตือนภัยเร็วแค่ไหน บางทีการตัดสินใจประกาศเตือนภัยก็มีหลายปัจจัยที่ทำให้ประกาศทันทีไม่ได้ เพราะอาจจะกระทบกับคนเป็นวงกว้าง เขาก็อาจจะไม่ได้เลือกทางที่ได้ประสิทธิผล (Optimize) สูงสุด”อาจารย์ฐิรวัตร กล่าว

ขณะที่ ผศ.ดร.อนุรักษ์ ศรีอริยวัฒน์ หัวหน้าภาควิชาวิศวกรรมแหล่งน้ำ คณะวิศวกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กล่าวเพิ่มเติมว่า หลังเกิดเหตุเขื่อนแตกที่ สปป.ลาวมีการพูดถึง “ภาวะอากาศแปรปรวน” (Climate Change) ปริมาณฝนมากผิดปกติว่าเกี่ยวข้องกับเรื่องนี้หรือไม่? โดยมองว่า “ไม่น่าเกี่ยว” เพราะเขื่อนที่มีปัญหามีเพียงเขื่อนย่อยจุดเดียวไม่ใช่ทั้ง 5 จุด โดยจากระบบที่วางไว้ว่าหากมีปริมาณน้ำมากน้ำจะต้องล้นเขื่อนย่อยทั้งหมดก่อน ไม่ให้ล้นที่เขื่อนหลักเพราะไม่ต้องการให้ผลกระทบรุนแรง

จากเพื่อนบ้านย้อนกลับมามองประเทศไทย อาจารย์อนุรักษ์ กล่าวว่า การแบ่งขนาดของเขื่อนในไทยตามหลักเกณฑ์ทางชลประทาน แบ่งออกเป็น 3 ประเภท คือ 1.เขื่อนขนาดใหญ่ ความจุน้ำมากกว่า 100 ล้าน ลบ.ม.ขึ้นไป 2.เขื่อนขนาดกลาง ความจุน้ำตั้งแต่1-100 ล้าน ลบ.ม. และ 3.เขื่อนขนาดเล็ก ความจุน้ำน้อยกว่า 1 ล้าน ลบ.ม. ซึ่งจากเหตุการณ์เขื่อนแตกที่ประเทศลาวเมื่อเร็วๆ นี้ “มองว่าเขื่อนขนาดใหญ่ในไทยที่มีทั้งหมด 34 แห่งทั่วประเทศ ไม่น่าเป็นห่วง” ด้วยเหตุผล คือ

1.เขื่อนขนาดใหญ่ทุกเขื่อนเปิดใช้งานมาได้มากกว่า 1 ปีขึ้นไป จึงค่อนข้างมีความเสถียร ต่างจากเขื่อนที่เกิดเหตุในลาวที่เป็นเขื่อนเพิ่งก่อสร้างใหม่ กับ 2.เขื่อนขนาดใหญ่ทั้งหมดอยู่ในความดูแลของกรมชลประทานและการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย (กฟผ.) มีการจัดเจ้าหน้าที่ดูแลอย่างทั่วถึงและแผนดูแลมีมาตรฐานสูง อีกทั้งเชื่อได้ว่าหลังเกิดเหตุเขื่อนแตกในลาว จะต้องมีการตรวจสอบเขื่อนใหญ่ๆ ทุกแห่งอย่างแน่นอน

อย่างไรก็ตาม “ที่น่าเป็นห่วงคือเขื่อนขนาดกลางที่มีอยู่ราว 800 แห่ง กับเขื่อนขนาดเล็กที่มีอยู่ราว 8,000 แห่งทั่วประเทศ” โดยเขื่อนขนาดกลางอาจขาดการดูแลอย่างทั่วถึงเพราะมีกำลังคนไม่เพียงพอ และตนได้รับทราบมาบ้างว่าบางเขื่อนเริ่มมีปัญหารั่วซึม ส่วนเขื่อนขนาดเล็กอยู่ในความดูแลขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น(อปท.) ซึ่งก็มีคำถามว่า อปท.มีความพร้อมในการดูแลหรือไม่? เพราะหากเกิดเขื่อนแตกขึ้นมาแม้ความเสียหายจะไม่มากและกว้างเท่าเขื่อนขนาดใหญ่ แต่ก็มีความเสียหายขึ้น นอกจากนี้หากตรวจพบปัญหา จะแจ้งให้หน่วยงานใดซ่อมแซมได้บ้าง?

“เขื่อนแตก เขื่อนพัง เขื่อนหายไปภาษาอังกฤษมีคำเดียวคือ Dam Breakตามนิยามของวิศวกรคือเขื่อนมีหน้าที่กันน้ำเขื่อนอะไรที่กันน้ำไม่ได้นั่นคือเขื่อนพัง คือ Dam Failure น้ำที่กักไว้เมื่อไม่มีอะไรกักมันก็ไหลทะลักออกไปหมด ปัญหาตามมาคือท่วม น้ำไปอยู่ในเมืองก็มีปัญหา คือน้ำอยู่ผิดที่

อันนี้คือผลของเขื่อนพัง ถ้าน้ำมาจากที่ต่ำก็ค่อยๆ เอ่อ ถ้ามาจากที่สูงก็ไหลเร็วไหลแรง ชนบ้าน บ้านก็ไหลไปทั้งหลัง ถามว่าปัจจุบันมีเขื่อนกี่แห่งที่เสี่ยง อันนี้ไม่ทราบเพราะยังไม่เห็นข้อมูล แต่ที่ทราบมาคือมีเขื่อนรั่วแต่ยังไม่ถึงพัง
10 กว่าเขื่อน ตอนนี้หน่วยงานที่เกี่ยวข้องกำลังซ่อมกันอยู่ แต่ที่ห่วงคือเขื่อนที่ยังไม่เกิดการตรวจสอบ” อาจารย์อนุรักษ์ ฝากประเด็นทิ้งท้าย