ทุกชีวิต ไม่ว่าคน ไม่ว่าสัตว์ มิได้มีเพียงเฉพาะชีวิตนี้คือ มิได้มีเพียงชีวิตในชาตินี้ชาติเดียว แต่ทุกชีวิตมีทั้งชีวิตในชาติอดีต ชีวิตในชาติปัจจุบัน และชีวิตในชาติอนาคต "ชีวิตนี้น้อยนัก" หมายถึงชีวิตในชาติปัจจุบันน้อยนัก สั้นนักชีวิตคืออายุชีวิตในปัจจุบันชาติของแต่ละคน อย่างยืนนานที่สุดก็เกินร้อยปีได้ไม่เท่าไร ซึ่งก็ดูเหมือนเป็นอายุที่ไม่ยืนมากนัก แม้ไม่นําไปเปรียบกับชีวิตที่ต้องผ่านมาแล้วในอดีตที่นับชาติไม่ถ้วนนับปีไม่ได้และชีวิตที่จะต้องเวียนวนเกิดตายต่อไปอีกในอนาคตที่จะนับชาติไม่ถ้วนนับปีไม่ได้อีกเช่นกัน

ที่ปราชญ์ท่านว่า "ชีวิตนี้น้อยนัก" นั้น ท่านมุ่งให้เปรียบชีวิตนี้กับชีวิตในอดีตที่นับชาติไม่ถ้วน และชีวิตที่ในอนาคตที่จะนับชาติไม่ถ้วนอีกเช่นกัน สําหรับผู้ไม่ยิ่งด้วยปัญญา ไม่สามารถพาตนให้พ้นทุกข์สิ้นเชิงได้ทุกชีวิตก่อนจะได้มาเป็นคนเป็นสัตว์อยู่ในปัจจุบันชาติต่างเป็นอะไรต่อมิอะไรมาแล้วมากมาย แยกออกไม่ได้ว่ามีกรรมดีกรรมชั่วอะไรบ้าง ทํากรรมใดก่อน ทํากรรมใดหลัง ทั้งกรรมดีกรรมชั่วที่ทําไว้ในชาติอดีตทั้งหลายย่อมมากมายเกินกว่าที่ได้มากระทําในชาตินี้ในชีวิตนี้อย่างประมาณมิได้และกรรมดีกรรมชั่วทั้งหลายเหล่านั้น ย่อมให้ผลตรงตามเหตุทุกประการ แม้ว่าผลอาจจะไม่เกิดขึ้นพร้อมกันทุกสิ่งทุกอย่าง และไม่อาจเรียงลําดับตามเหตุที่ได้กระทําแล้วก็ตาม แต่ผลท้ังหลายย่อมเกิดแน่แม้เหตุได้กระทําแล้วเมื่อมีเหตุย่อมมีผล เมื่อทําเหตุย่อมได้รับผล และผลย่อมตรงตามเหตุเสมอ ผู้ใดทําผู้นั้นจักเป็นผู้ได้รับผล เที่ยงแท้แน่นอน

เมื่อใดกําลังมีความสุข ไม่ว่าผู้กําลังมีความสุขนั้นจะเป็นเราหรือเขา เมื่อนั้นพึงรู้ความจริง ว่าเหตุดีที่ได้ทําไว้แน่กําลังให้ผลผู้ทําเหตุดีนั้นกําลังเสวยผลแห่งเหตุนั้นอยู่ แม้ปุถุชนจะไม่สามารถหยั่งรู้ให้เห็นแจ้งได้ว่าทําเหตุดีหรือกรรมดีใดไว้แต่ก็พึงรู้พึงมั่นใจว่าเหตุแห่งความสุขที่กําลังได้เสวยอยู่เป็นเหตุดีแน่ เป็นกรรมดีแน่ผลดีเกิดแต่เหตุดีเท่านั้น ผลดีไม่มีเกิดแต่เหตุไม่ดีได้เลย

เมื่อใดกําลังมีความทุกข์ความเดือดร้อน ไม่ว่าผู้กําลังมีความทุกข์ความเดือดร้อนนั้นจะเป็นเราหรือเป็นเขา เมื่อนั้นพึงรู้ความจริง ว่าเหตุไม่ดีที่ได้ทําไว้แน่กําลังให้ผล ผู้ทําเหตุไม่ดีนั้นกําลังเสวยผลแห่งเหตุนั้นอยู่ แม้ปุถุชนจะไม่สามารถหยั่งรู้ให้เห็นแจ้งได้ว่าทําเหตุไม่ดีหรือกรรมไม่ดีใดไว้แต่ก็พึงรู้พึงมั่นใจว่าเหตุแห่งความทุกข์ความเดือดร้อนที่กําลังได้เสวยอยู่ เป็นเหตุไม่ดีแน่เป็นกรรมไม่ดีแน่ผลไม่ดีเกิดแต่เหตุไม่ดีเท่านั้น ผลไม่ดีไม่มีเกิดแต่เหตุดีได้เลย

เมื่อใดมีความคิดว่าเราทําดีไม่ได้ดีหรือเขาทําดีไม่ได้ดีก็พึงรู้ว่าเมื่อนั้นกําลังหลงคิดผิดจากความจริง กําลังเข้าใจผิดจากความจริง ทําดีต้องได้ดีเสมอ ไม่มียกเว้นด้วยเหตุผลใดทั้งสิ้นเมื่อใดมีความคิดว่าเราทําไม่ดีแต่กลับได้ดีหรือเขาทําไม่ดีแต่กลับได้ดีก็พึงรู้ว่าเมื่อนั้นกําลังหลงคิดผิดจากความจริงกําลังเข้าใจผิดจากความจริง ทําไม่ดีต้องได้ไม่ดีเสมอ ไม่มียกเว้นด้วยเหตุผลใดทั้งสิ้น

ชีวิตในชาตินี้ชาติเดียวย่อมน้อยนักเมื่อเปรียบกับชีวิตในอดีตชาติซึ่งนับจํานวนชาติหาถ้วนไม่ ดังนั้น กรรมคือการกระทําที่ทําในชีวิตนี้ในชาตินี้ชาติเดียวจึงน้อยนัก เมื่อเปรียบกับกรรมหรือการกระทําที่ทําไว้แล้วในอดีตชาติอันนับจํานวนชาติไม่ถ้วน

การเขียนหนังสือด้วยปากกาหรือดินสอลงบนกระดาษแผ่นเดียวนั้น เขียนลงครั้งแรกก็ย่อมอ่านออกง่าย อ่านเข้าใจได้ง่าย แต่ยิ่งเขียนทับเขียนซ้ําลงไปบนกระดาษแผ่นเดียวกันนั้นตัวหนังสือย่อมจะทับกันยิ่งขึ้นทุกทีการอ่านก็จะยิ่งอ่านยากขึ้นทุกทีจนถึง อ่านไม่ออกเลย ไม่เห็นเลยว่าเป็นตัวหนังสือ จะเห็นแต่รอยหมึกหรือรอยดินสอทับกันไปทับกันมาเป็นสีสันเท่านั้น ให้เพียงรู้เท่านั้นว่าได้มีการเขียนลงบนกระดาษแผ่นนั้น หาอ่านรู้เร่ืองไม่และหาอ่านรู้ได้ไม่ว่าเขียนอะไรก่อนเขียนอะไรหลังนี้ฉันใด การทํากรรมหรือการทําดีทําชั่วก็ฉันนั้น ต่างได้ทํากันมานับภพนับชาติไม่ถ้วน ทับถมกันมายิ่งกว่าตัวหนังสือที่อ่านไม่ออก หารู้ไม่ว่าได้เขียนอะไรก่อนเขียนอะไรหลัง ทํากรรมใดไว้ก็ไม่รู้ไม่เห็น แยกไม่ออกว่าทํากรรมใดก่อนทํากรรมใดหลัง ทําดีอะไรไว้บ้าง ทําไม่ดีอะไรไว้บ้าง มากน้อยหนักเบากว่ากันอย่างไร มาถึงชาตินี้ไม่รู้ด้วยกันทั้งสิ้น เป็นความซับซ้อนของกรรมที่แยกไม่ออกเช่นเดียวกับความซับซ้อนของตัวหนังสือที่เขียนทับกันไปทับกันมา

ความซับซ้อนของกรรมแตกต่างกับความซับซ้อนของตัวหนังสือ ตรงที่ตัวหนังสือนั้นเมื่อเขียนทับกันมากๆ ย่อมไม่มีทางรู้ว่าเขียนเรื่องดีหรือเรื่องไม่ดีอย่างไร แต่กรรมนั้นแม้ทําซับซ้อนมากเพียงไร ก็มีทางรู้ว่าทํากรรมดีไว้มากน้อยเพียงไร หรือกรรมไม่ดีไว้มากน้อยเพียงไร โดยมีผลที่ปรากฏขึ้นของกรรมนั้นเองเป็นเครื่องช่วยแสดงให้เห็นชีวิตหรือชาตินี้ของทุกคนมีชาติกําเนิดไม่เหมือนกัน เป็นไทยก็มี จีนก็มีแ ขกก็มี ฝรั่งก็มี มีชาติตระกูลไม่เสมอกัน ตระกูลสูงก็มี ตระกูลต่ําก็มีมีสติปัญญาไม่ทัดเทียมกัน ฉลาดหลักแหลมก็มีโง่เขลาเบาปัญญาก็มีมีฐานะต่างระดับกัน ร่ํารวยก็มี ยากจนก็มีความแตกต่างห่างกันนานาประการ เหล่านี้ล้วนเป็นเครื่องชี้ให้ผู้เชื่อในกรรมและผลของกรรมเห็นความมีภพชาติในอดีตของแต่ละชีวิตในชาติปัจจุบัน เกิดมาต่างกันในชาตินี้เพราะทํากรรมไว้ต่างกันในชาติอดีต

ความแตกต่างของชีวิตที่สําคัญที่สุดที่แสดงให้เห็นอํานาจอันใหญ่ยิ่งที่สุดของกรรม คือความได้ภพชาติของพรหมเทพ ความได้ภพชาติของมนุษย์กับความได้ภพชาติของสัตว์เทวดาอาจเป็นมนุษย์ได้เป็นสัตว์ได้มนุษย์อาจไปเป็นเทวดา เป็นสัตว์ได้และสัตว์ก็อาจไปเป็นเทวดาได้เป็นมนุษย์ได้ด้วยอํานาจที่ยิ่งใหญ่ของกรรมอันนําให้เกิด นี้เป็นความจริง ที่แม้จะเชื่อหรือไม่เชื่อ ความจริงนี้ก็ย่อมเป็นความจริงเสมอไป ไม่มีอะไรจะเปลี่ยนแปลงให้ผิดไปจากความจริงได้เชื่อหรือไม่เชื่อก็ควรกลัวอย่างหนึ่ง คือกลัวการไม่ได้กลับมาเกิดเป็นคน ไม่ได้ไปเกิดเป็นเทวดา

เทวดามาถือภพชาติเป็นมนุษย์ เป็นที่ยอมเชื่อถือกันมากกว่าเทวดาจะไปเป็นอะไรอื่น จึงมีคําบอกเล่าหรือสันนิษฐานกันอยู่เสมอว่าผู้นั้นผู้นี้เป็นเทวดามาเกิด ทั้งนี้ก็โดยสันนิษฐานจากความประณีตงดงามสูงส่งของผู้นั้นผู้นี้บางรายก็มีพร้อมทุกประการ ทั้งชาติตระกูลที่สูง ฐานะที่ดีผิวพรรณวรรณะที่งามกิริยาวาจามารยาทที่สุภาพอ่อนโยน ไพเราะเรียบร้อย เฉลียวฉลาด บางผู้แม้ไม่งามพร้อมทุกประการดังกล่าว ก็ยังได้รับคําพรรณนาว่าเป็นเทวดานางฟ้ามาเกิด เพราะผิวพรรณมารยาทงดงาม อ่อนโยน นุ่มนวล นี้ก็คือการยอมรับอยู่ลึกๆ ในใจของคนส่วนมากว่าเทวดามาเกิดเป็นมนุษย์ได้ ..... 

(โปรดติดตามอ่านตอนต่อไป)
............................
คัดลอกจาก "ชีวิตนี้น้อยนัก" บทพระนิพนธ์ในสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก