จังหวัดพิจิตร โดยทั่วไปของจังหวัดพิจิตร เป็นที่ราบลุ่ม มีแม่น้ำยม และแม่น้ำน่านไหลผ่านทั้ง 2 สายไหลผ่านจังหวัดเกือบเป็นลักษณะเส้นขนานจากทิศเหนือสู่ทิศใต้ โดยมีแม่น้ำพิจิตร (แม่น้ำเดิม) อยู่ระหว่างกลาง ความยาวของแม่น้ำน่านที่ไหลผ่านจังหวัดมีระยะทาง97 กิโลเมตร และความยาวของแม่น้ำยมที่ไหลผ่านจังหวัดมีระยะประมาณ 128 กิโลเมตร ซึ่งเป็นเมืองที่ราบลุ่มรับน้ำช่วงฤดูน้ำหลาก ยานพาหนะที่ใช้สัญจร ในช่วงน้ำท่วม คงไม่พ้น เรือที่ชาวบ้านใช้สัญจร และเมื่อว่างจากการเกษตร จึงใช้เรือมาทำการแข่งขัน สร้างประเพณีแข่งเรือยาว มาครั้นสมัยก่อน จนถึงปัจจุบันในปี 2566 เข้าเป็นปีที่ 116

พระเมธีธรรมนาท เจ้าคณะอำเภอเมืองพิจิตร ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดท่าหลวงพระอารามหลวงจังหวัดพิจิตร เล่าฟังว่า “จังหวัดพิจิตร เริ่มจัดการแข่งขันเรือยาวประมาณ พ.ศ. 2450 โดยพระธรรมทัสสีมุนีวงศ์ (หลวงพ่อเอี่ยม) เจ้าคณะจังหวัดพิจิตร และเจ้าอาวาสวัดท่าหลวง ท่านเป็นผู้ริเริ่ม และได้จัดติดต่อกันเรื่อยมา จนกระทั่งถึงสมัยของพระทีฆทัสสีมุนีวงศ์ (หลวงพ่อไป๋-นาควิจิตร) เจ้าคณะจังหวัดพิจิตร และเจ้าอาวาสวัดท่าหลวง โดยกำหนดให้เรือที่ได้รับรางวัลชนะเลิศและรองชนะเลิศ ได้รับผ้าห่มหลวงพ่อเพชร โดยนำไปพันไว้ที่โขนเรือ ซึ่งถือกันว่าเป็นสิริมงคลแก่เรือและเทือกเรือ (ฝีพาย)

ประเพณีการแข่งขันเรือยาวของจังหวัดพิจิตร ได้รับการพัฒนามาเป็นลำดับ จนกระทั่งในปี พ.ศ.2524 พระราชวิจิตรโมลี (หลวงพ่อบุญมีปริปุณโณ-แตงปั้น) เจ้าอาวาสวัดท่าหลวง และที่ปรึกษาเจ้าคณะจังหวัดพิจิตร ได้ขอพระราชทานถ้วยรางวัลชนะเลิศในงานประเพณีแข่งขันเรือยาวทั้ง 3 ประเภท จากพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราชบรมนาถบพิตร รัชกาลที่ 9 เพื่อสืบสานวัฒนธรรมงานประเพณีการแข่งขันเรือยาวชิงถ้วยพระราชทานของจังหวัดพิจิตรมาจนถึงปัจจุบัน ได้รับพระราชทานถ้วยรางวัลชนะเลิศจากพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 10 รวมระยะเวลาที่ได้รับพระราชทานถ้วยรางวัลติดต่อกันจนถึงปี 2562 เป็นเวลา 41 ปี

ทางจังหวัดพิจิตร และวัดท่าหลวง  พระราชทานถ้วยรางวัลชนะเลิศเรือยาว จึงได้มีรูปแบบ ขบวนเรือพระราชพิธีจำลองกระบวนพยุหยาตราทางชลมารค คือกิจกรรมสำคัญที่เป็นเอกลักษณ์ของการแข่งขันเรือยาวชิงถ้วยพระราชทาน จังหวัดพิจิตร เพราะจำลองขบวนเรือพระที่นั่ง จำนวน 7 ลำ ได้แก่ 1.เรือพระที่นั่งอนันตนาคราช 2.เรือพระที่นั่งสุพรรณหงส์ 3.เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ 9 4.เรือพาลีรั้งทวีป5.เรือสุครีพครองเมือง 6.เรือครุฑเหินเห็จ7.เรือครุฑเตร็จไตรจักร พร้อมบทประพันธ์กาพย์เห่เรือประกอบ เพื่อเป็นขบวนเรืออัญเชิญถ้วยพระราชทานที่ยิ่งใหญ่และสวยงาม เป็นสัญลักษณ์เริ่มต้นการแข่งขันเรือยาวจังหวัดพิจิตร ชิงถ้วยพระราชทาน จะมีขึ้นในช่วงพิธีเปิดการแข่งขัน ของทุกปี ท่ามกลางการเฝ้าชมของนักท่องเที่ยวทั้งสองฝั่งแม่น้ำน่าน

อุทัย กลัดแก้ว