ที่ผ่านมา ทีมข่าว “นสพ.แนวหน้า” เคยนำเสนอเรื่องราวของชุมชนที่ใช้ “ความรู้” ในการแก้ไขปัญหา เช่นที่ อ.ด่านซ้าย จ.เลย (ลด “เขาหัวโล้น”ที่ “ด่านซ้าย” วิจัยความรู้สู่ปรับเปลี่ยนพฤติกรรม-แนวหน้าวาไรตี้ หน้า 13 ฉบับศุกร์ที่ 21 ก.ค. 2560), “บ้านผาสุข” ต.ภูฟ้า อ.บ่อเกลือ จ.น่าน (“บ้านผาสุข” ชุมชนต้นแบบ ใช้ทักษะ “วิจัย”แก้ปัญหาน้ำ-แนวหน้าวาไรตี้ หน้า 13 ฉบับพฤหัสบดีที่ 23 พ.ย. 2560) และที่ จ.พัทลุง (“แผนแม่บทบริหารน้ำ” พัทลุง ถอดบทเรียนอุทกภัย“ฝนพันปี”-สกู๊ปแนวหน้า หน้า 5 ฉบับวันอาทิตย์ที่ 10 ธ.ค. 2560)

ซึ่งทั้ง 3 เรื่องราว เกิดขึ้นโดยการสนับสนุนของ สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) ที่เข้าไปให้ความรู้ ฝึกอบรมการรวบรวมข้อมูล วิเคราะห์ และลงมือแก้ไขปัญหาด้วย “การวิจัย” ให้กับคนในชุมชน หรือดึงชุมชนมาทำงานร่วมกับภาควิชาการ เพื่อให้เห็นว่า “วิจัยไม่ใช่แค่เรื่องของนักวิชาการฝ่ายเดียว แต่เป็นทักษะที่คนทั่วไปก็ทำได้” จนชุมชนตัวอย่างข้างต้นสามารถหา“ทางออก” สำหรับคลี่คลายปัญหาด้วยตนเองโดยเฉพาะการปรับเปลี่ยนวิถีเกษตรกรรมและการบริหารจัดการทรัพยากรน้ำอย่างเหมาะสมกับบริบทพื้นที่

อ.ดำเนินสะดวก จ.ราชบุรี ที่นี่รู้จักกันไปทั่วโลกเนื่องด้วยมี “ตลาดน้ำดำเนินสะดวก” (Damnoen Saduak Floating Market) ตั้งชื่อตามคลองดำเนินสะดวก ลำน้ำซึ่งเป็นเส้นเลือดสายสำคัญของพื้นที่ นอกจากตลาดน้ำแล้ว อ.ดำเนินสะดวก ยังเป็น “แหล่งผลิตผลไม้” อาทิ มะพร้าวน้ำหอม มะม่วง กล้วย ชมพู ฝรั่งกิมจู แก้วมังกร องุ่น มะนาว โดยการประมาณของ สกว. คาดว่าพื้นที่แห่งนี้ผลิตอาหารได้มากกว่า 176,953 ตันต่อปี

‘ผู้ใหญ่หมู’ พิพัฒน์ รุ่งกานต์วิวัฒน์

ทว่าที่นี่มีปัญหา “การใช้สารเคมีทางการเกษตรเกินกว่ามาตรฐาน”โดยการเปิดเผยของ พิพัฒน์รุ่งกานต์วิวัฒน์ ผู้ใหญ่บ้านม.6 บ้านต้นไทร ต.ประสาทสิทธิ์อ.ดำเนินสะดวก หรือที่ชาวบ้านจะเรียกว่า “ผู้ใหญ่หมู” เล่าว่าสวนมะม่วงที่ดำเนินสะดวกมีต้นทุนการใช้เคมีในการผลิตถึงร้อยละ 57 เช่นเดียวกับต้นทุนการใช้เคมีในการผลิตมะนาวสูงถึงร้อยละ 77 ส่งผลให้เกิดสารพิษตกค้างในแหล่งน้ำ

“ที่ผ่านมาเกษตรกรไม่ตระหนักถึงปัญหาเรื่องน้ำเสียที่เกิดจากสวนของตนเอง นอกจากนี้เกษตรกรยังประสบปัญหาเรื่องของภาวะน้ำแห้งคลองทำให้เกิดปัญหาไม่มีน้ำหล่อเลี้ยงแปลงเกษตรส่งผลให้พืชมีผลผลิตน้อยและหลายต้นยืนต้นตาย รวมทั้งยังประสบปัญหาน้ำทะเลหนุน ปัญหาเหล่านี้ล้วนส่งผลต่อผลผลิตทางการเกษตรในพื้นที่ทั้งสิ้น จึงเกิดแนวคิดการทำเกษตรอินทรีย์ เพื่อลดการใช้สารเคมีในชุมชนลง” ผู้ใหญ่พิพัฒน์ กล่าว

ดังนั้นเมื่อ สกว. เข้ามาให้ความรู้ด้านทักษะการวิจัย ผู้ใหญ่บ้านท่านนี้จึงตัดสินใจที่จะเรียนรู้ และเริ่มกระบวนการทำวิจัยในชุมชน จนพบว่า “แม้ยังไม่อาจปรับเปลี่ยนพฤติกรรมเกษตรกรได้ทั้งหมด แต่เกษตรอินทรีย์ก็ถือเป็นทางเลือกเพิ่มเติมที่น่าสนใจ” เพราะเชื่อว่าจะช่วยแก้ปัญหาน้ำเสียและลดสารพิษสะสมในคลองดำเนินสะดวก รวมถึงช่วยดูแลสิ่งแวดล้อมเล็กๆให้กับแหล่งน้ำของชุมชนได้

นำมาซึ่งการจัดตั้ง ศูนย์เรียนรู้เกษตรอินทรีย์ตามแนวเศรษฐกิจพอเพียงวัดบัวงามอารามหลวง ขอแบ่งพื้นที่วัดจำนวน 60 ไร่ มาทำเป็น “แหล่งเรียนรู้” ให้ชาวบ้านที่ไม่เคยทำเกษตรอินทรีย์มาก่อนได้มี “พื้นที่ทดลอง” ปลูกพืชแบบไม่ใช้สารเคมี ก่อนนำไปขยายผลต่อที่บ้านของแต่ละคนต่อไป โดยผู้ใหญ่พิพัฒน์ “เริ่มลงมือทำเองก่อน” จนชาวบ้านเห็นผลเป็นรูปธรรม ผู้เข้าร่วมกลุ่มเกษตรอินทรีย์ก็เพิ่มขึ้น

“แรกๆ ก็ถูกต่อต้าน แต่หลังจากทำมา 1 ปี ปัจจุบันเริ่มมีคนในชุมชนรู้จักการทำเกษตรอินทรีย์บ้างแล้ว มีหน่วยงานในพื้นที่ให้ความสนใจเข้ามาเยี่ยมชม มีโรงเรียนในพื้นที่และสำนักงานส่งเสริมการศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัย (กศน.) จังหวัดราชบุรี นำนักเรียนและเยาวชนเข้ามาเรียนรู้วิธีการทำนา เข้ามาร่วมกิจกรรมปลูกต้นไม้ และการทำสวนอินทรีย์อย่างต่อเนื่อง” ผู้ใหญ่พิพัฒน์ ระบุ

ศูนย์เรียนรู้เกษตรอินทรีย์ตามแนวเศรษฐกิจพอเพียงวัดบัวงามอารามหลวงมีรูปแบบการจัดทำแปลงเกษตรตามหลักแนวคิด “ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง” ซึ่งนอกจากทดลองปลูกพืชไร่นาสวนผสม อาทิ มะพร้าว กล้วย พืชผักสวนครัว การทำนา ปลูกข้าว เลี้ยงไก่ และเลี้ยงปลาแล้ว ยังมีการ “ขุดบ่อ” เพื่อกักเก็บน้ำไว้ใช้ในยามหน้าแล้งจำนวน 3 บ่อ เป็นบ่อพัก 2 บ่อ บ่อที่ 3 เป็นน้ำที่ผ่านการบำบัดที่สามารถนำไปใช้ในแปลงเกษตรอินทรีย์

อีกทั้งที่นี่ยังถือเป็นแห่งแรกของชุมชนที่มีรูปแบบการทำระบบการจัดการน้ำที่ต่างไปจากพื้นที่สวนของเกษตรกรทั่วไปที่นิยมยกร่องสวนแต่มักประสบปัญหาภาวะน้ำแห้งคลองและน้ำทะเลหนุนอยู่บ่อยครั้ง โดยแนวคิดการขุดบ่อน้ำดังกล่าว เพื่อเป็นต้นแบบให้กับชาวสวนและคนทั่วไปที่ต้องการทำการเกษตรได้เห็นว่าในแปลงเกษตรจะต้องมีการเก็บน้ำไว้ในพื้นที่ส่วนหนึ่งไม่ใช่รอแต่เพียงน้ำสาธารณะ นอกจากนี้ทางศูนย์เรียนรู้ ยังเตรียมพัฒนาพื้นที่ปลูกป่าชุมชนเพิ่มอีก 4-5 ไร่

ผู้ใหญ่พิพัฒน์ ที่อีกด้านหนึ่งยังเป็นนักวิจัยชุมชน ยังกล่าวอีกว่า การทำวิจัยครั้งนี้ต้องการ “ปลุกจิตสำนึกและสร้างความตระหนัก” ให้คนในชุมชนเห็นถึงผลกระทบจากการใช้สารเคมีและให้เกิดการตื่นตัวในเรื่องการอนุรักษ์แหล่งน้ำไม่ให้เกิดภาวะน้ำเน่าเสีย ซึ่งจะส่งผลต่อคุณภาพของน้ำที่ใช้ในภาคการเกษตร อีกทั้งการที่มีสถาบันการศึกษาต่างๆ พาเด็กและเยาวชนมาเยี่ยมชม นอกจากจะทำให้คนรุ่นใหม่เข้าใจเกษตรอินทรีย์ ยังเชื่อมโยงไปถึงพ่อ-แม่ผู้ปกครองที่เป็นเกษตรกรด้วย

“สิ่งที่เราทำกันในวันนี้ เพื่อต้องการสื่อให้ชุมชนได้เข้าใจว่าเพียงแค่การได้บริโภคข้าวอินทรีย์นอกจากเพื่อสุขภาพที่ดีแล้ว ส่วนหนึ่งยังช่วยรักษาคุณภาพของคลองดำเนินสะดวกได้อีกด้วย” ผู้ใหญ่พิพัฒน์ กล่าวย้ำ