การปฏิบัติทางด้านจิตตภาวนา เป็นพื้นฐานแห่งการปฏิบัติศาสนาของพระในครั้งพุทธกาล ปริยัตินั้นมีเพียงเล็กน้อย ไม่ได้เป็นเนื้อ เป็นหนังจริงๆเหมือนภาคปฏิบัติเพราะฉะนั้นการเทศน์์ ท่านจึงมักจะเทศน์ทางภาคปฏิบัติจิตตภาวนา เริ่มแต่สมาธิไป ไม่ว่าสมาธิขั้นใด ขั้นพื้นๆ เช่น ขณิกสมาธิ สงบได้ชั่วขณะๆอุปจารสมาธิ สงบแล้วออกมารู้สิ่งต่างๆที่เกี่ยวกับเรื่องนิมิต

ที่ท่านว่า อุปจารสมาธิ นั้นหมายถึง รวมเฉียดๆนั้นแหละผู้ที่จะเข้าใจเรื่องอุปจารสมาธินี้ต้องเป็นผู้ปฏิบัติ ต้องเป็นผู้มีจิตเป็นสมาธิ และเข้าใจในอุปจาระด้วย  ภาคปฏิบัติของตัวเองคือ ในขณะที่จิตสงบลงไปแล้ว แทนที่จะเข้าอยู่เป็นความสงบแนบแน่นกลับไม่เข้า เข้าไปนิดเดียวแล้วก็ออกรู้เหตุการณ์ต่างๆ ตามจริตนิสัยของผู้เช่นนั้น นี่ท่านเรียกว่า อุปจารสมาธิ สมาธิประเภทนี้ไม่ได้เป็นทุกๆราย เป็นเฉพาะผู้มีนิสัยที่เกี่ยวข้องกับรู้สิ่งภายนอก ดังที่ท่านปรากฏในนิมิต เห็นอันนั้น เห็นอันนี้ รู้นั้น รู้นี่ต่างๆ ดังที่ว่าเป็นเปรตเป็นผี เป็นเทวบุตรเทวดาเข้ามาเกี่ยวข้องท่าน นี่แหละเกี่ยวกับอุปจาระนี้เอง จึงมีได้สำหรับท่านผู้มีนิสัยอย่างนี้

ส่วนมากนักปฏิบัติ มักจะเป็นขณิกะอยู่เสมอในภาคปฏิบัติเรา คือ สงบลงไปแล้วก็มียิบแย็บๆ ความปรุงความแต่งของจิตเล็กๆน้อยๆ อยู่ในนั้นแหละ ทั้งๆที่พื้นฐานของจิตนั้นมีความแน่วแน่ มีความละเอียด มีความมั่นคง เป็นฐานของสมาธิจริงๆ แต่อาการของจิตนั้นมักจะเป็นขณิกะๆอยู่เสมอ นี่หมายความว่า จิตมีคิด มีปรุงอย่างละเอียดๆ อย่างแผ่วเบาที่สุด ในวงสมาธิของผู้ที่มีจิตเป็นสมาธิแล้ว มักจะเป็นเช่นนั้นเป็นส่วนมาก

..............
คัดลอกจากหนังสือ "เทวดา" หลวงตามหาบัว ญาณสัมปันโน