สกู๊ปพิเศษ : นวัตกรรม "บ้านปลามีชีวิต" ปลุกทะเลสาบสงขลา! ชุมชน "ปลาสามน้ำ" ฟื้นคืนชีพ-คว้ารางวัลระดับโลก

โครงการวิจัย "การจัดการเครือข่ายเชิงพื้นที่ด้วยการสร้างนวัตกรรมการเรียนรู้บนฐานภูมิปัญญาท้องถิ่นเพื่อสร้างต้นแบบการพัฒนาชุมชนปลาสามน้ำในพื้นที่ลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา" ซึ่งได้รับการสนับสนุนจาก บพท. ได้สร้างผลลัพธ์ที่น่าทึ่ง โดยเฉพาะการใช้นวัตกรรม "บ้านปลา" ซึ่งไม่เพียงแต่ช่วยเพิ่มความหลากหลายและความอุดมสมบูรณ์ของสัตว์น้ำเท่านั้น แต่ยังส่งผลให้ รายได้ของชาวประมงพื้นบ้านเพิ่มขึ้นอย่างก้าวกระโดด ถึงกว่า 117-140% และล่าสุดยังคว้ารางวัล SILVER MEDAL จากเวทีนวัตกรรมระดับนานาชาติ KIDE2024 ที่ไต้หวัน

โดยโครงการนี้ริเริ่มดำเนินการตั้งแต่ปี 2565-2566 ครอบคลุมพื้นที่ 2 จังหวัด 13 ตำบล ในพื้นที่ลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา (พัทลุง 7 ตำบล และสงขลา 6 ตำบล) โดยมุ่งเน้นการสร้างการมีส่วนร่วมของเครือข่ายภาคีสำคัญในพื้นที่ อาทิ องค์การบริหารส่วนจังหวัดทั้งพัทลุงและสงขลา เทศบาล/อบต. ในพื้นที่ รวมถึงสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษา, การท่องเที่ยวและกีฬา, พัฒนาชุมชน, และหอการค้าจังหวัดพัทลุง เพื่อร่วมกันพัฒนาชุมชน "ปลาสามน้ำ" บนฐานภูมิปัญญาท้องถิ่น

ซึ่งกลไกสำคัญใน โครงการย่อยที่ 1 (การจัดการอนุรักษ์) คือการทำ "บ้านปลา" ซึ่งผลการดำเนินงานที่ผ่านมาได้พิสูจน์ถึงความสำเร็จอย่างชัดเจน จากการประเมินผลที่ชุมชนบ้านชายคลอง บริเวณที่มีการทำบ้านปลาพบสัตว์น้ำถึง 14 ชนิด (ปลา 13 ชนิด, กุ้ง 1 ชนิด) ในขณะที่บริเวณที่ไม่มีบ้านปลามีเพียง 2 ชนิดเท่านั้น ซึ่งน้ำหนักปลาในบริเวณที่มีบ้านปลาเฉลี่ย 46.33 กก. เทียบกับ 1.20 กก. ในพื้นที่ที่ไม่มีบ้านปลา และน้ำหนักปลาโดยรวม หลังการทำบ้านปลาเพิ่มขึ้นโดยเฉลี่ย 117.83% (ที่ชุมชนบ้านชายคลอง) และสูงถึง 140% (ที่ชุมชนบ้านแหลมคูลา)

จากการสอบถามพบว่า รายได้ของชาวประมงพื้นบ้านเพิ่มขึ้นอย่างก้าวกระโดด โดยรายได้เฉลี่ยก่อนทำบ้านปลาอยู่ที่ 16,000–24,000 บาท/เดือน เพิ่มเป็นเฉลี่ย 40,000–52,000 บาท/เดือน

โครงการวิจัยไม่ได้หยุดอยู่แค่การอนุรักษ์ แต่ยังครอบคลุมการพัฒนาที่ครบวงจรผ่านโครงการย่อยอื่นๆ เช่น การผลิต (โครงการย่อยที่ 2) มีการถ่ายทอดองค์ความรู้ เทคโนโลยี และนวัตกรรมการผลิต เพื่อลดต้นทุนและเพิ่มมูลค่าผลิตภัณฑ์จากปลาสามน้ำ และการตลาดและการท่องเที่ยว (โครงการย่อยที่ 3) ผลิตภัณฑ์ชุมชนเด่น 5 ชนิด ได้พัฒนาผลิตภัณฑ์อาหารพร้อมบริโภค (Ready to eat) และพร้อมปรุง (Ready to cook) จากปลาสามน้ำ เช่น น้ำพริกปลาลูกเบร่สำหรับผู้ป่วยเบาหวาน, ข้าวพองหน้าปลาลูกเบร่ และปลานิลส้มที่มีส่วนผสมของข้าวสังข์หยด

โดยได้พัฒนากิจกรรมการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์และ โมเดลธุรกิจท่องเที่ยววิถีประมงพื้นถิ่น เพื่อสร้างรายได้เสริมให้กับชุมชน และพัฒนาหลักสูตรพิทักษ์รักษาปลาสามน้ำ (ต่อยอดจากหลักสูตรเกาะหมากศึกษา) เพื่อสร้าง "นวัตกรชุมชน" และจัดตั้งเครือข่ายอนุรักษ์ลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลาเพื่อ ผลักดันสู่การเป็นนโยบายสาธารณะ

จากความโดดเด่นของนวัตกรรมการจัดการทรัพยากรท้องถิ่น ทำให้ "บ้านปลามีชีวิต" ได้รับการยอมรับในระดับสากล โดยล่าสุดได้คว้ารางวัล SILVER MEDAL จากเวที "2024 Kaohsiung International Invention and Design EXPO" (KIDE2024) ที่ประเทศไต้หวัน และรางวัลระดับดีเด่นในประเทศ ตอกย้ำถึงความสำเร็จของการบูรณาการภูมิปัญญาท้องถิ่นเข้ากับเทคโนโลยีเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน