ท่านผู้เลี้ยงสุนัขหลายท่านคงเคยเห็นเจ้าตูบของเรามีอาการแปลกๆ เช่น พยายามก้มไปเลียก้นตัวเอง นั่งเอาก้นถูพื้นแล้วใช้สองขาหน้าเดิน หรือบางรายร้องเจ็บปวดเวลาเบ่งอุจจาระ อาการดังกล่าวอาจเกิดได้จากหลายสาเหตุ ซึ่งสาเหตุของปัญหาหนึ่งที่พบได้ค่อนข้างบ่อยคือ “การอักเสบของถุงและต่อมข้างก้น” ครับ วันนี้ ผมมีความรู้ดีๆ ที่น่าสนใจจาก สพ.ญ.ดร.ฉัตรวลีบุญธรรม นักวิจัยหลังปริญญาเอก จากภาควิชาสูติศาสตร์เธนุเวชวิทยาและวิทยาการสืบพันธุ์ คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย มาฝากกันครับ

ต่อมข้างก้นคืออะไร

ต้องเรียนว่า บริเวณรอบรูเปิดของก้นสุนัขและแมว (รวมถึงคนด้วย)จะมีโครงสร้างและต่อมหลายๆ ต่อมส่วนที่เกี่ยวข้องกัน ได้แก่ Anal gland(ต่อมก้น), Anal sac gland (ต่อมถุงก้น), Circumanal gland (ต่อมรอบก้น) และ Anal sac (ถุงก้น) เป็นต้น  ในที่นี้จะไม่เฉพาะเจาะจงไปในรายละเอียดของแต่ละส่วน แต่จะขอพูดเป็นภาพรวมของโครงสร้างที่มาเกี่ยวข้องกับปัญหาของสัตว์เลี้ยงของเรา นั่นคือ ส่วนที่เป็นถุง (Sac) และส่วนที่เป็นต่อม (Gland) ของบริเวณก้นนี้ครับ

Anal sacs เป็นถุงรูปร่างรี มี 2 ถุง ข้างๆ รูทวาร อยู่ในชั้นใต้ผิวหนังบริเวณข้างๆ ทวารหนัก ซึ่งเป็นถุงที่เก็บสะสมของเหลวที่สร้างจากต่อม(Gland) ต่อมนี้ไม่สามารถมองเห็นได้ด้วยตาเปล่า ส่วนถุงนั้นก็ไม่สามารถมองเห็นได้จากภายนอกเช่นกัน

โดยภาพรวมเราจะเรียกรวมๆ “ทั้งต่อมและถุง” ว่า “ต่อมข้างก้น”หรือบางคนเรียก “ต่อมเหม็น” เนื่องจาก ต่อมเหล่านี้จะทำหน้าที่สร้างของเหลวที่มีลักษณะเหนียว ข้นสีน้ำตาล มีกลิ่นเฉพาะตัวที่เหม็นคาวจัด ไปเก็บไว้ในถุง และปล่อยออกมาพร้อมอุจจาระทางท่อเล็กที่ปลายสุดของลำไส้ใหญ่ใกล้รูเปิดของทวารหนัก เมื่อมีการบีบตัวของกล้ามเนื้อหูรูดรอบทวารหนักทำให้อุจจาระมีกลิ่นเฉพาะตัว

เราจะสังเกตได้จากการที่ เวลาสุนัขเริ่มทำความรู้จักกัน มักจะมีการดมบริเวณก้น เพื่อให้ทราบกลิ่นเอกลักษณ์เฉพาะตัวของอีกฝ่าย ต่อมข้างก้นนี้จะขับของเหลวออกมา เมื่อเผชิญกับภาวะตกใจ ตื่นเต้นหรือกลัวมากๆ ทำให้เกิดกลิ่นไม่พึงประสงค์อย่างมาก (หลายท่านคงทราบกลิ่นนี้ดี เวลาที่สุนัขหรือแมวของเราเกิดอาการตกใจหรือกลัวมากๆ เวลาถูกดุหรือกัดกัน)

ภาพประกอบจาก : https://trudog.com/need-know-doggie-anal-glands/

สำหรับปัญหาที่เกิดจากต่อมและถุงข้างก้นนี้คือ การอุดตันท่อของต่อมข้างก้น (จากอุจจาระหรือสิ่งสกปรก) ทำให้ของเหลวในถุงไม่ถูกระบายออกมา
และมีการติดเชื้อจนทำให้เกิดปัญหาการอักเสบของต่อมข้างก้น ซึ่งต่อไปอาจลุกลามทำให้เกิดเป็นฝีหนอง จนกระทั่งเกิดแผลหลังจากฝีหนองนั้นแตก ซึ่งทำให้เกิดเป็นแผลติดเชื้อบริเวณก้นได้ ซึ่งเป็นเรื่องใหญ่ในการทำแผลใกล้ทวารหนักเลยทีเดียว

มั่นใจว่า ในช่วงชีวิตการเลี้ยงสุนัขสักหนึ่งตัว คงมีสักครั้งที่ต้องเจอกับปัญหานี้ดังนั้นเราควรศึกษาวิธีการสังเกตอาการเริ่มแรกของสุนัขที่มีปัญหาต่อมข้างก้นอักเสบ โดยอาการเริ่มแรกนั้นคือความผิดปกติในการขับถ่ายอุจจาระ กรณีที่เริ่มมีการอักเสบ สุนัขบางตัวจะไม่อยากถ่ายอุจจาระ เพราะเจ็บเวลาที่เบ่งถ่าย หรือบางตัวเกิดปัญหาท้องผูก อุจจาระมีลักษณะแข็ง ก้อนอุจจาระอาจไปขูดเยื่อบุของลำไส้และรูเปิดของท่อของต่อมข้างก้น ทำให้เป็นต้นเหตุของการอักเสบก็ได้

สุนัขจะแสดงอาการเอาก้นไถกับพื้น พยายามเลียบริเวณก้น เป็นต้น หากพบอาการดังกล่าวเราอาจช่วยบรรเทาและลดการอุดตันได้ โดยการ “บีบ”ต่อมข้างก้นให้กับสุนัข เพื่อระบายของเหลวออกมาแต่หากเกิดภาวะฝีที่ต่อมข้างก้นหรือเกิดแผลฝีแตก เจ้าของควรพาสุนัขไปพบสัตวแพทย์เพื่อเจาะหรือผ่าเอาของเหลว หนอง เลือด ออกจากต่อมข้างก้น และทำการรักษาด้วยยาฆ่าเชื้อ ยาลดอักเสบตามที่สัตวแพทย์เห็นสมควร หรือในกรณีอาการลุกลามมากอาจจะถึงขั้นผ่าตัดเพื่อแก้ไขปัญหาด้วยการตัดต่อมข้างก้นออก ซึ่งพบว่าสุนัขสามารถใช้ชีวิตได้ตามปกติหลังจากการตัดต่อมข้างก้น (แต่มักจะเป็นทางเลือกสุดท้าย เพราะการดูแลผ่าตัดบริเวณใกล้ทวารหนัก มักจะมีปัญหาและดูแลทำความสะอาดค่อนข้างยาก)

ปัญหาต่างๆ ที่กล่าวข้างต้น จะลดลงได้มาก หากเราดูแลต่อมข้างก้นอย่างถูกวิธี โดยการบีบต่อมข้างก้นให้สุนัขอย่างน้อย 1-2 ครั้งต่อเดือน โดยเจ้าของสามารถทำได้ด้วยตัวเอง หรืออาจพาสุนัขไปที่ร้านอาบน้ำตัดขน เพื่อให้ช่างบีบให้ตอนอาบน้ำให้ก็ได้

วิธีการง่ายๆ ที่อาจทำได้ด้วยตัวเองเป็นประจำเวลาอาบน้ำให้เขา คือ การใช้สำลีชุบน้ำหรือน้ำอุ่นเช็ดทำความสะอาดบริเวณรูเปิดของต่อมข้างทวารหนัก เพื่อขจัดสิ่งสกปรกต่างๆ ออกให้หมด แล้วใช้สำลีชุบน้ำอุ่นประคบบริเวณต่อมข้างก้น และบีบไล่ของเหลวออกมา โดยต้องให้สุนัขอยู่ในท่ายืน ใช้มือที่ไม่ถนัดยกหางสุนัขขึ้น จากนั้นใช้สำลีหรือกระดาษทิสชู่วางแปะที่ก้นของสุนัข ใช้นิ้วโป้งและนิ้วชี้ (หรือนิ้วกลาง) กดลงไปที่ด้านข้างของรูทวาร ห่างประมาณข้างละ 2-3 ซม.(ดังภาพประกอบ) แล้วค่อยๆ บีบ เพื่อไล่ให้ของเหลวเหนียวจากถุงนั้นออกมา เมื่อของเหลวออกมาแล้วให้เช็ดทำความสะอาดให้ดี เนื่องจากกลิ่นจะเหม็นมาก ดังนั้นเราจึงนิยมบีบต่อมข้างก้นในขณะอาบน้ำสุนัข เพื่อสะดวกในการใช้น้ำล้างทำความสะอาดหลังจากบีบต่อมข้างก้น เทคนิคง่ายๆ แค่นี้ สุนัขก็จะไร้ปัญหาต่อมข้างก้นแล้วครับ

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ นายสัตวแพทย์ ดร.ทิลดิสร์ รุ่งเรืองกิจไกร

ฝ่ายประชาสัมพันธ์และส่งเสริมภาพลักษณ์องค์กร

คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย