เมื่อสัปดาห์ที่แล้ว เราได้ทำความรู้จักชุดทดสอบ (test kit) ที่ใช้สำหรับการตรวจคุณภาพของน้ำ อันเป็นบ้านของปลาไปแล้ว ถ้าผลของการตรวจคุณภาพน้ำนั้น ออกมาไม่ดี เราก็ต้องมีการปรับคุณภาพน้ำ หรือเปลี่ยนน้ำ เพื่อให้สภาพแวดล้อมของตู้ปลาดีขึ้น 

แต่การเอาน้ำใหม่ หรืออุปกรณ์ตกแต่ง รวมถึงอาหารที่มีชีวิตใส่เข้าไปในตู้ปลา ก็มีความจำเป็นที่จะต้องทำการบำบัดและฆ่าเชื้อสิ่งที่อาจปลอมปนมา รวมถึงเป็นการใช้งานเพื่อรักษาหรือปฐมพยาบาลกรณีปลาป่วยระยะต้นๆ ด้วย

ยาและสารเคมีที่เกี่ยวกับการเลี้ยงปลาตู้สวยงามนั้นเราสามารถหาซื้อได้ตามร้านปลาสวยงาม  ซึ่งแต่ละชนิดก็มีสรรพคุณและวิธีการใช้ที่แตกต่างกัน วันนี้เรามาทำความเข้าใจพื้นฐานเรื่องยาและสารเคมีที่ใช้ในสัตว์น้ำกันครับ

ยาและสารเคมีที่ใช้กัน สามารถแบ่งออกได้เป็น5 กลุ่มใหญ่ๆ ดังนี้ 

1.ยาหรือสารเคมีที่มีฤทธิ์ฆ่าเชื้อแบคทีเรียในน้ำ 

อย่างที่กล่าวไปตอนต้นแล้วว่า โดยปกติ ก่อนที่จะนำอาหารที่มีชีวิต ที่จะให้ปลาตู้กิน ไม่ว่าจะเป็นพวกหนอน สัตว์น้ำหรือปลาขนาดเล็ก รวมถึงวัสดุตกแต่งต่างๆ ใส่ลงในตู้ปลา ก็จำเป็นต้องมีการฆ่าเชื้อแบคทีเรียที่อาจปนเปื้อนมาก่อนใส่ลงไป

รวมถึงในกรณีที่เรานำน้ำจากแหล่งน้ำธรรมชาติมาใช้ในการเลี้ยงปลา ก็จำเป็นต้องบำบัดหรือฆ่าเชื้อแบคทีเรีย เนื่องจากน้ำในแหล่งน้ำธรรมชาติส่วนใหญ่มีแบคทีเรียปนเปื้อนอยู่ (ทั้งนี้ไม่จำเป็นต้องฆ่าเชื้อแบคทีเรียในน้ำประปา)

ตัวอย่างสารในกลุ่มนี้ ได้แก่ อะคริฟลาวินโซลูชั่น (ยาเหลือง) โปแตสเซียมเปอร์มังกาเนต (ด่างทับทิม) ไอโอดีนโซลูชั่น ไฮโดรเจนเปอร์ออกไซด์ เมทธิลีนบลู เป็นต้น 

สารเคมีในกลุ่มนี้เป็นที่นิยมใช้อย่างกว้างขวาง เพราะมีความปลอดภัยสูง ราคาถูก ใช้ในการลดปริมาณหรือฆ่าเชื้อแบคทีเรียในน้ำที่ใช้ในการเลี้ยงปลา การฆ่าเชื้อที่ปนเปื้อนมากับอาหารที่มีชีวิตสำหรับปลากินเนื้อ การฆ่าเชื้ออุปกรณ์ พรรณไม้น้ำ วัสดุและสิ่งตกแต่งตู้ปลา 

ข้อดีคือ แม้จะใช้จุ่มเพื่อฆ่าเชื้ออุปกรณ์ต่างๆ แล้ว หากมีการตกค้างของสารเคมีกลุ่มนี้ ก็จะไม่มีอันตรายต่อปลา 

2.สารเคมีที่มีฤทธิ์ฆ่าปรสิตภายนอก 

ตัวอย่างสารในกลุ่มนี้ได้แก่ ฟอร์มัลดีไฮด์หรือฟอร์มาลิน โซเดียมคลอไรด์หรือเกลือแกง ออร์กาโนฟอสเฟต คอปเปอร์ซัลเฟต โปแตสเซียมเปอร์มังกาเนตหรือด่างทับทิม 

3. สารเคมีที่มีฤทธิ์ฆ่าปรสิตภายใน 

สารในกลุ่มนี้เป็นกลุ่มยาถ่ายพยาธิภายใน ได้แก่ เมทโทรนิดาโซลพราซิควอนเทล มีเบนดาโซล เฟนเบนดาโซล ลีวาไมโซล 

4. ยาปฏิชีวนะและยาที่มีฤทธิ์ฆ่าหรือยับยั้งการเจริญเติบโตของเชื้อแบคทีเรียในร่างกายปลา 

ตัวอย่างยาในกลุ่มนี้ได้แก่ กลุ่มกานามัยซิน  คลอแรมเฟนิคอลเจนต้าไมซิน ซัลฟาไตรเมทโทรพริม เซฟฟาเลกซิน นีโอมัยซิน ไนโตรฟูราโซน เพนนิซิลลิน ฟลอเฟนนิคอล ฟูราโซลิโดน เสตรปโตมัยซิน อ๊อกซีเตตร้าไซคลิน อะมอกซีซิลลิน อะมิกาซิน อิริโทรมัยซิน  แอมพิซิลินเอนโรฟลอกซาซิน นอร์ฟล็อกซาซิน เป็นต้น 

5.สารเคมีที่ใช้เพื่อวัตถุประสงค์อื่นๆ 

ตัวอย่างสารเคมีในกลุ่มนี้ได้แก่โซเดียมไธโอซัลเฟตใช้เพื่อกำจัดคลอรีนในน้ำ คลอรีนใช้เพื่อฆ่าเชื้อบ่อเลี้ยงและอุปกรณ์ติดเชื้อ ใบหูกวางใช้เป็นสมุนไพรในการรักษาแผลที่ผิวหนังปลากัด โปรไบโอติคใช้เพื่อกระตุ้นการเจริญเติบโตและเสริมสร้างภูมิคุ้มกันในสัตว์น้ำ เป็นต้น

จะเห็นว่าสารเคมีหรือยาที่ใช้กันมีจำนวนมาก แต่ที่สำคัญก่อนจะใช้ยาอะไรก็ตาม “ควรปรึกษาสัตวแพทย์ก่อนใช้” เพื่อช่วยทำให้การตัดสินใจเลือกชนิดและการใช้ยาได้ประโยชน์สูงที่สุด และ “มีอันตรายต่อสัตว์เลี้ยง คน และสิ่งแวดล้อมน้อยที่สุด” ครับ 

ขอขอบคุณข้อมูลดีๆ จาก “หน่วยวิจัยโรคติดเชื้อของปลา”(Fish infectious diseases Research Unit) คณะสัตวแพทยศาสตร์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

***สัปดาห์หน้าเรามาทำความรู้จัก วิธีสังเกตปลาป่วยกันครับ

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ นายสัตวแพทย์ ดร.ทิลดิสร์ รุ่งเรืองกิจไกร

ฝ่ายประชาสัมพันธ์และส่งเสริมภาพลักษณ์องค์กร

คณะสัตวแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย