โรคหลอดเลือดสมองในประเทศไทย พบความชุกร้อยละ 2 ผู้ป่วยส่วนใหญ่มีอาการอ่อนแรงครึ่งซีก เมื่อได้รับการรักษาพ้นภาวะวิกฤติแล้วยังมีอาการอ่อนแรงของแขนหรือขาเหลืออยู่ ทำให้เป็นอุปสรรคต่อการทำกิจวัตรประจำวันและการเดิน แม้ว่าการฟื้นฟูแบบดั้งเดิมมีประสิทธิภาพดี แต่ก็ยังมีข้อจำกัดบางประการ จึงมีการพัฒนานวัตกรรมการฟื้นฟูขึ้น อาทิเช่น หุ่นยนต์ฟื้นฟู (Robotic rehabilitation) การฝึกด้วยเกมเสมือนจริง (Virtual reality หรือ VR) การกระตุ้นสมองและเส้นประสาทด้วยคลื่นแม่เหล็ก (Transcranial magnetic stimulation; TMS และPeripheral magnetic stimulation; PMS)

หุ่นยนต์ฟื้นฟู แบ่งเป็น 2 แบบใหญ่ๆ ได้แก่ หุ่นยนต์ฟื้นฟูแขน และหุ่นยนต์ฟื้นฟูการเดิน การฝึกด้วยหุ่นยนต์มีข้อดี คือ สามารถฝึกซ้ำๆ ได้ในจำนวนครั้งที่มากขึ้นและมีการฝึกร่วมกับเกม เพิ่มความสนุกสนานและความน่าสนใจในการฝึก มีคุณภาพการฝึกที่คงที่ ลดการเคลื่อนไหวที่ไม่ต้องการ/ไม่ถูกต้อง การฝึกผู้ป่วยด้วยหุ่นยนต์ฟื้นฟูแขนร่วมกับฝึกกิจกรรมบำบัด ทำให้ผู้ป่วยมีการฟื้นตัว สามารถควบคุมการเคลื่อนไหวของแขน และใช้งานได้ผลดีเทียบเท่ากับการฝึกกิจกรรมบำบัดเพียงอย่างเดียวเมื่อใช้เวลาในการฝึกเท่ากันและจะได้ผลดีกว่าเมื่อฝึกด้วยหุ่นยนต์เพิ่มเติมจากการฝึกกิจกรรมบำบัดตามปกติ การฝึกด้วยหุ่นยนต์ฟื้นฟูการเดินร่วมกับการทำกายภาพบำบัดช่วยเพิ่มโอกาสการเดินได้เองของผู้ป่วยมากกว่าการฟื้นฟูด้วยกายภาพบำบัดเพียงอย่างเดียว โดยเฉพาะเมื่อเริ่มฟื้นฟูในระยะรองเฉียบพลัน คือ ช่วง2 สัปดาห์ถึง 6 เดือนหลังเกิดโรค

การฝึกด้วยเกมเสมือนจริงโดยใช้อุปกรณ์สร้างสิ่งแวดล้อมเสมือนจริงขึ้นมา เพื่อสร้างความน่าสนใจให้ผู้ป่วยฝึกฟื้นฟูการเคลื่อนไหวของแขนขารวมทั้งการทรงตัวและการเดินในเหตุการณ์และสิ่งแวดล้อมที่สร้างขึ้น ผู้ป่วยจะรู้สึกเสมือนกับปฏิสัมพันธ์ในโลกจริง สามารถฝึกในสถานการณ์จำลองต่างๆ ได้อย่างปลอดภัย สามารถปรับแต่งสถานการณ์หรือฉากทัศน์จำลองและระดับความยากง่ายในการฝึกให้เหมาะสมกับผู้ป่วยได้อีกด้วย นอกจากเกมเสมือนจริงที่พัฒนาขึ้นสำหรับการฟื้นฟูโดยเฉพาะ เกมเสมือนจริงที่มีจำหน่ายทั่วไปก็สามารถนำมาประยุกต์ใช้ในการฟื้นฟูผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมองได้ อาทิ Nintendo Wii, Xbox Kinect การฝึกด้วยเกมเสมือนจริงช่วยเพิ่มกำลังกล้ามเนื้อและการทำงานของแขนได้ และเพิ่มความสามารถในการเดินและการทรงตัวได้ ในผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมองโดยต้องฝึกร่วมกับการฟื้นฟูแบบดั้งเดิม แต่ยังขาดผลการศึกษาในระยะเวลามากกว่า 6 เดือน ข้อดี คือ นำไปฝึกที่บ้านได้ มีความสนุกสนานเร้าใจ ข้อเสีย คือ อาจเกิดอาการวิงเวียนและปวดศีรษะได้ ปัจจุบันมีการพัฒนาหุ่นยนต์ฟื้นฟูและการฝึกด้วยเกมเสมือนจริงขึ้นในประเทศ เพื่อให้ราคาถูกลง ทำให้ผู้ป่วยเข้าถึงการฟื้นฟูมากขึ้น

การกระตุ้นสมองและเส้นประสาทด้วยคลื่นแม่เหล็กร่วมกับการฟื้นฟูแบบดั้งเดิมหรือฝึกร่วมกับหุ่นยนต์ช่วยเพิ่มกำลังกล้ามเนื้อ ลดการเกร็งและทำให้สั่งการใช้งานได้ดีขึ้น มีรายงานผลดีในการฟื้นฟูภาวะกลืนลำบากและช่วยฟื้นฟูความรู้คิด อย่างไรก็ตามยังไม่มีการศึกษาวิจัยขนาดใหญ่ที่ยืนยันผลดังกล่าว

กล่าวโดยสรุปได้ว่า นวัตกรรมการฟื้นฟูช่วยเสริมประสิทธิภาพการฟื้นฟูแบบดั้งเดิม และจะเกิดประโยชน์สูงสุดต่อเมื่อเลือกใช้นวัตกรรมที่เหมาะสมกับผู้ป่วยเท่านั้น

รศ.นพ.วสุวัฒน์ กิติสมประยูรกุล

ภาควิชาเวชศาสตร์ฟื้นฟู คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย