การรักษามะเร็งด้วยการฉายรังสีเป็นการนำเอารังสีมาใช้ประโยชน์ทางการแพทย์ สามารถใช้รักษาเพียงลำพังหรือใช้ร่วมกับการรักษาอื่นๆ ได้ เช่น ผ่าตัด ยาเคมีบำบัด การใช้ยามุ่งเป้า (targeted therapy) เป็นต้นรังสีรักษาสามารถใช้ได้ในหลายระยะของโรคมะเร็ง และใช้ได้เพื่อการรักษาแบบหวังให้หายขาด (curative treatment) หรือ รักษาเพื่อประคับประคอง (supportive treatment)

รังสีรักษา หรือ “การฉายแสง” ส่งผลให้เซลล์มะเร็งที่ได้รับรังสีมีการเปลี่ยนแปลงในระดับยีน โดยทั่วไปมักฉายแสงหลายครั้งในแต่ละครั้งที่ฉายแสง เซลล์มะเร็งจะสะสมความผิดปกติของยีนมากขึ้นเรื่อยๆ ส่งผลให้มีการแบ่งตัวผิดปกติและเซลล์นั้นก็จะตายลงปกติแล้วการฉายแสงจะทำให้เนื้อเยื่อหรืออวัยวะปกติที่อยู่รอบๆ มีโอกาสโดนรังสีไปด้วย  แต่สามารถใช้รังสีรักษาเพื่อฆ่ามะเร็งได้ เนื่องจากเซลล์ของเนื้อเยื่อปกติสามารถซ่อมแซมตัวเองได้ จึงสามารถทนรังสีได้มากกว่าเซลล์มะเร็งนั่นเอง

ก่อนเริ่มการฉายแสง ผู้ป่วยจะได้รับการทบทวนประวัติการรักษา, ตรวจร่างกายทั่วไป, ผลการตรวจเพิ่มเติมทางห้องปฏิบัติการ เช่น ผลเลือด ผลการส่องกล้อง ผลเอกซเรย์ต่างๆ เป็นต้น, ข้อบ่งชี้ในการฉายแสง ตลอดจนตรวจยืนยันผลชิ้นเนื้อและระยะของโรคอีกครั้ง และผู้ป่วยควรจะเตรียมตัวสำหรับการฉายแสงโดย

1.การแต่งกาย ควรแต่งกายด้วยชุดที่สวมเข้า-ออกง่ายหรือสามารถเปิดเผยบริเวณที่ต้องการฉายแสงได้ดี เสื้อผ้าไม่รัดแน่นหรือเสียดสีกับผิวหนังบริเวณที่ฉายแสงมากเกินไป เนื่องจากการฉายแสง อาจมีผลข้างเคียงทำให้ผิวหนังไม่แข็งแรง ลอกหรือเป็นแผลได้ง่ายหากถูกเสียดสี

2.อาหาร กินอาหารที่เป็นอาหารปรุงสุก, สะอาดและครบ 5 หมู่ ยกเว้นกรณีที่ฉายแสงบริเวณลำไส้ ควรระมัดระวังการรับประทานอาหารที่ทำให้ท้องเสียได้ง่าย เช่น อาหารรสจัด,ของหมักดอง, นม หรือผักผลไม้ปริมาณมากๆ เป็นต้น

3.ยา สามารถกินยาเดิมได้ในระหว่างการฉายแสง แต่ควรแจ้งให้รังสีแพทย์ทราบเพื่อหลีกเลี่ยงการใช้ยาที่ออกฤทธิ์ต่อกันได้ ไม่ควรใช้ยาสมุนไพร ยาลูกกลอน หรือยาอื่นๆ ที่ไม่มีหลักฐานทางการแพทย์สนับสนุนให้ใช้

4.การดูแลความสะอาดร่างกาย ในระหว่างการฉายแสงนั้น สามารถอาบน้ำได้เป็นปกติ แต่ควรงดการทาแป้ง, โลชั่น หรือยาทาใดๆ ลงในบริเวณที่ฉายแสง เพราะสารบางชนิดอาจมีผลกับการออกฤทธิ์ของแสงได้ค่ะ หากมีความจำเป็นต้องใช้ ควรปรึกษาแพทย์รังสีรักษาก่อนทุกครั้ง หากต้องฉายแสงบริเวณศีรษะและลำคอ ผู้ป่วยจำเป็นต้องพบทันตแพทย์เพื่อทำฟันให้เรียบร้อยก่อนเริ่มการรักษา เพราะการฉายแสงทำให้น้ำลายแห้งและเสี่ยงต่อการฟันผุง่ายขึ้น และระยะยาวยังมีโอกาสเกิดกระดูกเน่าตายได้หากดูแลรักษาความสะอาดไม่ดี

5.การอยู่ร่วมกับผู้อื่น ผู้ป่วยสามารถอยู่ร่วมกับบุคคลอื่นได้และไม่ต้องแยกห้องนอน แต่สำหรับการฉายแสงระยะใกล้แบบฝังแร่บางชนิดไว้ในร่างกาย ผู้ป่วยสามารถแพร่กระจายรังสีออกมายังคนรอบข้างได้เป็นระยะเวลาหนึ่งขึ้นกับชนิดของแร่จึงต้องหลีกเลี่ยงการอยู่ใกล้เด็กและสตรีมีครรภ์, ต้องแยกห้องนอน,รวมถึงงดการมีเพศสัมพันธ์หรือต้องมีเพศสัมพันธ์แบบมีการป้องกัน ทั้งนี้ ควรปฏิบัติตามคำแนะนำของแพทย์ผู้รักษาอย่างเคร่งครัด

ผลข้างเคียงของการฉายแสง สามารถเกิดขึ้นได้ตั้งแต่เริ่มต้นฉายแสง ไปจนกระทั่งฉายแสงจบไปเป็นเวลานานหลายปี ผลข้างเคียงที่เกิดขึ้นขึ้นกับบริเวณฉายแสงว่ามีอวัยวะอะไรอยู่ใกล้เคียง, ปริมาณแสงและเทคนิคที่ใช้, สภาพร่างกายเดิมของผู้ป่วยและโรคร่วมอื่นๆ รวมไปถึงการดูแลตนเองและปฏิบัติตัวตามคำแนะนำของแพทย์ปกติแล้วผลข้างเคียงที่เกิดขึ้นมักเป็นเฉพาะที่ คือ ฉายแสงบริเวณใดก็มักจะเกิดผลข้างเคียงเฉพาะบริเวณนั้นๆ  เช่น การฉายแสงมะเร็งในช่องท้องส่วนล่าง จะทำให้เกิดท้องเสีย ถ่ายกะปริบกะปรอย และปัสสาวะบ่อยกว่าปกติได้  เป็นต้น นอกจากนี้ ผลข้างเคียงที่จะเกิดขึ้นมักสัมพันธ์กับปริมาณรังสีที่ได้รับ ดังนั้นก่อนเริ่มรักษา แพทย์จะเป็นผู้แนะนำว่าในกรณีของผู้ป่วยรายหนึ่งๆ จะเกิดผลข้างเคียงชนิดใดได้บ้างและมักเริ่มช่วงใดของการฉายแสง และอาจมียาให้กินเพื่อป้องกันหรือลดผลข้างเคียงดังกล่าวได้

พ.ต.หญิง.พญ.สุวิชชา คำพันธุ์นิพ