จุดเริ่มต้นเมื่อนายปรีดีละสังขารในวันที่ 2 พฤษภาคม 2526 บรรดาศิษย์และผู้ศรัทธาในอุดมการณ์ของนายปรีดีได้ร่วมกันจัดตั้ง “มูลนิธิปรีดี พนมยงค์” ขึ้น มีนายว่อง สังขมี เป็นผู้ขออนุญาตจัดตั้ง และได้รับอนุญาตเมื่อวันที่ 9 มิถุนายน 2526 เลขอนุญาตที่ ต.284/2523 โดยมี ท่านผู้หญิงพูนศุข พนมยงค์ เป็นประธานกรรมการ และมี นายเสวตร เปี่ยมพงศ์สานต์ นายไสว สุทธิพิทักษ์ และ นายศักดิ์ชัย บำรุงพงศ์ เป็นรองประธานกรรมการ

นายเสวตร เปี่ยมพงศ์สานต์ เป็นผู้ริเริ่มความคิดที่จะสร้างอนุสรณ์สถานแห่งนี้ โดยกล่าวในที่ประชุมมูลนิธิปรีดีถึงการเชิดชูเกียรติบุคคลที่ทำประโยชน์แก่ชาติ เช่น เช็คสเปียร์ ในอังกฤษก็มีอนุสรณ์สถานที่บ้านเกิด ณ เมือง Stratford Upon Avon เพื่อเผยแพร่ชีวประวัติให้คนรุ่นหลังได้เข้าใจถึงชีวิตและผลงานของเช็คสเปียร์

คณะกรรมการมูลนิธิเห็นฟ้องต้องกันกับข้อเสนอดังกล่าว จึงมีมติให้ดำเนินการจัดสร้างอนุสรณ์สถานขึ้น ณ บริเวณซึ่งนายปรีดี พนมยงค์ ถือกำเนิดในเรือนแพริมคลองเมืองตรงข้ามวัดพนมยงค์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา พร้อมทั้งพัฒนาสิ่งแวดล้อมบริเวณใกล้เคียงวัดพนมยงค์ จัดสร้างอาคารหอสมุด พิพิธภัณฑ์ และห้องประชุม

อนุสาวรีย์หลัก 6 ประการ

เมื่อเปลี่ยนแปลงการปกครอง 24 มิถุนายน 2475 คณะราษฎรได้ประกาศหลัก 6 ประการขึ้นเป็นหลักการพื้นฐานในการปกครองประเทศ ประกอบไปด้วย

1.จะต้องรักษาความเป็นเอกราชทั้งหลาย เช่น เอกราชในบ้านเมืองในทางศาล ในทางเศรษฐกิจ ฯลฯ ของประเทศไว้ให้มั่นคง

2.จะรักษาความปลอดภัยในประเทศ ให้การประทุษร้ายต่อกันลดลงให้มาก

3.จะต้องบำรุงความสมบูรณ์ของราษฎรในทางเศรษฐกิจ โดยรัฐบาลใหม่จะจัดหางานให้ราษฎรทำ จะวางโครงการเศรษฐกิจแห่งชาติ ไม่ปล่อยให้ราษฎรอดอยาก

4.จะต้องให้ราษฎรมีสิทธิเสมอภาคกัน ไม่ใช่ให้พวกเจ้ามีสิทธิยิ่งกว่าราษฎรเช่นที่เป็นอยู่

5.จะต้องให้ราษฎรได้มีเสรีภาพ มีความเป็นอิสระ เมื่อเสรีภาพนี้ไม่ขัดต่อหลัก 4 ประการดังกล่าวข้างต้น

6.จะต้องให้การศึกษาอย่างเต็มที่แก่ราษฎร

ในอนุสรณ์สถานปรีดี พนมยงค์ ได้มอบหมายให้ นายอัชชพล ดุสิตนานนท์ เป็นผู้ออกแบบและดำเนินการก่อสร้างอนุสาวรีย์หลัก 6 ประการขึ้น โดยมีลักษณะเป็นเสาเรือนไทย 6 ต้น ปักอยู่ในสระน้ำรูปวงกลม แบ่งเป็น 2 กลุ่ม กลุ่มละ 3 ต้น เหนือขึ้นไปเป็นคานและหลังคาสัมฤทธิ์รมควัน ที่คานมีดวงไฟที่ไม่รู้จักดับ

นอกจากเสา 6 ต้น ที่สะท้อนถึงหลัก 6 ประการของคณะราษฎรผู้นำมาซึ่งระบอบประชาธิปไตยในประเทศไทยแล้ว เสา 2 กลุ่มนั้น ยังเป็นเสมือนประตูที่ไม่มีบานอันหมายถึงเสรีภาพสมบูรณ์ของประชาชน ส่วนสระน้ำรูปวงกลม หมายถึงความสงบสุขและสันติสุขของโลก และโคมไฟที่ไม่รู้จักดับนั้นแสดงถึงความเป็นอมตะของอุดมการณ์อันสูงส่งของนายปรีดี ซึ่งประกอบด้วยประชาธิปไตย เสรีภาพ และสันติภาพ

หมายเหตุ จากหนังสือ “ปรีดี บรรณานุสรณ์ 2562” หน้า 22-23, 29-30