มนุษย์เป็นสัตว์สังคม การรวมกลุ่มกันในรูปแบบของ “ชุมชน” เป็นสิ่งที่ฝังรากลึกในโครงสร้างทางสังคมและวัฒนธรรมมาตั้งแต่โบราณ ไม่ว่าจะเป็นชุมชนแบบครอบครัว หมู่บ้าน ศาสนา หรือชาติพันธุ์ ล้วนมีจุดร่วมคือความสัมพันธ์ที่อิงจากการพบปะ พูดคุย และปฏิสัมพันธ์ในโลกแห่งความจริง

ในชุมชนดั้งเดิม ผู้คนใช้การพูด การเล่าเรื่อง หรือการถ่ายทอดความรู้ด้วยปากเปล่า โดยไม่ได้ใช้การเขียนหรือสื่อบันทึกใดๆ เป็นชุมชนมุขปาฐะ หรือชุมชนที่ใช้การพูดเป็นหลัก (oral community) ซึ่งต้องใช้ความจำที่แม่นยำและมีวิธีช่วยจำ เช่น ความทรงจำที่เห็นเป็นภาพ (photographic memory) แบบ ลีโอนาร์โด ดาวินชี หรือ การใช้ร้อยแก้ว ร้อยกรอง เช่น โฮเมอร์ มหากวีชาวกรีก ที่ร่ายมหากาพย์อีเลียดและโอดีสซีอันยาวเหยียดออกมาได้ หรือ ด้วยการฝึกฝนประสาทสัมผัสทั้งห้าอยู่เสมอ จนมีอินทรีย์ที่คมชัด เช่น พระอานนท์ที่มีความทรงจำเป็นเลิศ สามารถจดจำสิ่งที่พระพุทธเจ้าเทศนาสั่งสอนได้ทั้งหมด

แต่ต่อมาเมื่อ โยฮันเนส กูเตนเบิร์ก ((Johannes Gutenberg) นักประดิษฐ์ชาวเยอรมัน ผลิตแท่นพิมพ์เครื่องแรกของโลกได้สำเร็จในช่วงปี 1439 มนุษย์เราก็ใช้ความทรงจำน้อยลง เพราะสามารถเปิดหาข้อมูลหรือความรู้จากหนังสือได้หนังสือกลายเป็นเครื่องมือหลักในการสื่อสาร ถ่ายทอดและเก็บรักษาความรู้

อย่างไรก็ตาม โลกในศตวรรษที่ 21 ได้เปลี่ยนแปลงไปอย่างลึกซึ้งจากผลของเทคโนโลยีสารสนเทศ เครือข่ายอินเตอร์เนต และแพลตฟอร์มโซเชียลมีเดีย ความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ถูกแปรเปลี่ยนเป็นการสื่อสารผ่านหน้าจอ การพบปะกันในโลกเสมือน และการสร้างตัวตนทางดิจิทัลแทนที่ตัวตนจริง ความเปลี่ยนแปลงเหล่านี้นำไปสู่การเกิดขึ้นของสิ่งที่เรียกว่า “ชุมชนเทียม” (artificial community) ซึ่งแม้จะดูคล้ายกับชุมชนดั้งเดิม แต่กลับมีลักษณะเฉพาะที่แตกต่างอย่างมีนัยสำคัญ

ชุมชนเทียม หมายถึง ชุมชนที่ไม่ได้เกิดจากการอยู่ร่วมกันในพื้นที่จริงหรือจากความสัมพันธ์ที่มีปฏิสัมพันธ์ทางกายภาพ แต่เกิดจากการรวมตัวกันของผู้คนผ่านเทคโนโลยี เช่น โซเชียลมีเดีย กลุ่มออนไลน์ แพลตฟอร์มแชท หรือแม้แต่เกมออนไลน์ ชุมชนเช่นนี้มีลักษณะจำลองความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ เช่น การพูดคุย การแชร์ประสบการณ์ หรือการสร้างอัตลักษณ์ร่วม แต่ทั้งหมดนี้ดำเนินไปในพื้นที่เสมือน (virtual space) ซึ่งเป็นพื้นที่ที่ไร้ขอบเขตและแพร่ขยายไปอย่างไม่มีปริมณฑล

ผู้คนในชุมชนเทียมผูกโยงกันด้วยเทคโนโลยี โดยเฉพาะแพลตฟอร์มโซเชียลมีเดีย เช่น Facebook,Twitter/X, Line หรือ Instagram ซึ่งเป็นสื่อผสม (multi-media) ที่ทุกอย่างสามารถรวมไปอยู่ในอุปกรณ์ชิ้นเดียว ไม่ว่าจะเป็นคอมพิวเตอร์ โทรทัศน์ โทรศัพท์ วีดีโอ วิทยุ เครื่องเสียง กล้องถ่ายรูป ฯลฯ

เมื่อเป็นเช่นนี้ ผลอันหนึ่งที่ตามก็คือในพื้นที่เสมือนจะไม่มีการแบ่งจำแนกระหว่างข้อมูลข่าวสารที่จริงจังเชื่อถือได้ (serious) กับข้อมูลทีเล่นทีจริง สนุกสนานบันเทิงใจ (entertain) หรือ ข้อเท็จจริงกับข้อมูลที่บิดเบือน อันนำไปสู่การเกิดปรากฏการณ์ข่าวปลอมที่แพร่ระบาดอยู่ทั่วโลกในทุกวันนี้ ดังเช่น กรณีความจริงจากประเทศไทย (Truth from Thailand) กับความลวงจากเขมร (false from Khmer)

เพราะก่อนหน้านั้น ในยุคที่ยังไม่ได้เป็นโลกของสื่อผสม ก็จะมีหนังสือต่างๆ ที่ยังจำแนกว่าสิ่งที่เป็นโลกวิชาการหรือจริงจังจะอยู่ในโลกของหนังสือ หรือห้องเรียนของมหาวิทยาลัย แต่เมื่อมีสื่อผสมเช่นในปัจจุบัน การจำแนกดังกล่าวก็จะมีความสำคัญน้อยลง เรื่องทางวิชาการไม่จำเป็นต้องอยู่ในมหาวิทยาลัย หรือในห้องเลคเชอร์ ไม่ต้องอยู่ในตำรา วารสารวิชาการ

เช่น เรื่องความขัดแย้งระหว่างไทย-กัมพูชา ไม่จำเป็นต้องอยู่กับนักวิชาการทางด้านการทหาร หรือความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ แต่อาจอยู่กับพิธีกรรายการทีวี เนตไอดอล อินฟลูเอนเซอร์บางคนก็ได้ เพราะเป็นบุคคลที่มีอิทธิพลบนโลกออนไลน์ มีผู้ติดตามจำนวนมาก และสามารถสร้างอิทธิพลต่อความคิดเห็น พฤติกรรม และการตัดสินใจของผู้ติดตามได้ พวกเขาสร้างเนื้อหา (คอนเทนต์/content) ที่หลากหลายบนแพลตฟอร์มต่างๆ เช่น Facebook, Instagram, YouTube,TikTok และอื่นๆ ซึ่งก็นำสู่ปัญหาใหญ่อันหนึ่งที่ตามมา เพราะทำให้เกิดความสับสน คลุมเครือกับสิ่งที่เป็นโลกของวิชาการและความรู้ของมนุษย์ในแขนงต่างๆ

ดังนั้น ถ้าจำแนกสังคมเป็นขั้นตอน ในสังคมมุขปาฐะ มนุษย์ใช้ประสาทสัมผัสผ่านปาก หูและความทรงจำเป็นเครื่องมือในการได้มาซึ่งความรู้ ต่อมา..เมื่อแท่นพิมพ์ถือกำเนิดขึ้น เป็นยุคของสังคมที่มีหนังสือ มนุษย์ก็ใช้ความทรงจำและหูน้อยลงแต่ใช้ตาและความคิดมากขึ้น และในสังคมปัจจุบัน เมื่อสื่อผสมได้ก้าวเข้ามาแทนโลกของหนังสือ แพลตฟอร์มโซเชียลมีเดียกลายเป็นเครื่องมือสำคัญในการได้มาซึ่งความรู้หรือข้อมูลข่าวสารต่างๆ ถึงแม้มนุษย์ยังใช้ตาและหูฟังอยู่ แต่ความคิดกลับลดลง ส่วนเรื่องความทรงจำนั้นไม่ต้องพูดถึงเพราะมีทั้ง Google และ AI เพราะฉะนั้นจึงไม่ใช่เรื่องแปลกอะไร ที่ความคมชัดของอินทรีย์ของผู้คนในยุคนี้จึงสู้คนยุคก่อนไม่ได้

นอกจากนี้ ชุมชนเทียมยังเป็นพื้นที่ให้ผู้คนเข้ามาเชื่อมต่อกันโดยไม่ต้องพบหน้ากันจริงๆ ทำให้ขาดมิติของการสื่อสารทางอารมณ์และภาษากาย ความสัมพันธ์ที่เกิดขึ้นจึงมักไม่ลึกซึ้ง ยากต่อการพัฒนาเป็นความสัมพันธ์ระยะยาวแบบในชุมชนดั้งเดิม เป็นความสัมพันธ์แบบผิวเผินหรือฉาบฉวย ผู้คนในชุนชนเทียมจึงสามารถเลือกแสดงตัวตนที่แตกต่างจากตัวจริง ซึ่งส่งผลให้การสร้างความไว้วางใจหรือการรู้จักกันอย่างแท้จริงทำได้ยาก ผู้คนสามารถเข้าร่วม หรือออกจากชุมชนเทียมได้ทันที โดยไม่มีพันธะทางสังคมหรือความรับผิดชอบเช่นเดียวกับชุมชนดั้งเดิม

แม้ผู้คนในชุมชนเทียมจะเชื่อมต่อกันตลอด 24 ชั่วโมง แต่หลายคนกลับรู้สึก “เหงา” มากกว่าเดิม เนื่องจากความสัมพันธ์ในชุมชนเทียมไม่สามารถเติมเต็มความต้องการด้านอารมณ์ของมนุษย์ได้อย่างแท้จริง งานวิจัยจำนวนมากชี้ว่า คนที่ใช้งานโซเชียลมีเดียมากเกินไปกลับมีแนวโน้มจะมีอาการซึมเศร้าและวิตกกังวลสูงขึ้น คนรุ่นใหม่บางกลุ่มเริ่มขาดความสามารถในการสื่อสารต่อหน้า ขาดความเห็นอกเห็นใจ และการเข้าใจสัญญาณทางสังคม เช่น ภาษากาย น้ำเสียง ฯลฯ เนื่องจากเติบโตมากับการสนทนาในรูปแบบตัวอักษร หรือรูปภาพขนาดเล็กที่ใช้แสดงอารมณ์ ความรู้สึก หรือสิ่งของต่างๆ ในการสื่อสารออนไลน์ ที่เรียกว่า อีโมจิ (emoji)

ชุมชนเทียมเป็นผลผลิตของโลกยุคดิจิทัลที่แสดงให้เห็นถึงการเปลี่ยนผ่านของความสัมพันธ์มนุษย์อย่างลึกซึ้ง แม้มันจะมอบโอกาสใหม่ๆ ในการเชื่อมต่อ แต่ก็มีความเสี่ยงสูงที่จะลดทอนความสัมพันธ์ที่มีความหมายในชีวิตจริง

คำถามสำคัญคือ เราจะอยู่ร่วมกับชุมชนเทียมอย่างไร โดยไม่ละทิ้งแก่นแท้ของความเป็นมนุษย์หรือเราจะยอมให้เทคโนโลยีมาออกแบบและมีอิทธิพลต่อความสัมพันธ์และชุมชนที่แท้จริงของมนุษย์

ดร.ธิติ สุวรรณทัต